Giáo Hội Công Giáo hội nhập với văn hóa gia
đình Việt Nam
Tác giả: Đỗ Quang Chính OP., Lm
Văn hóa gia đình Việt Nam Nam là
những cái đẹp, cái hay của gia đình Việt Nam Nam
Khi Tin Mừng được rao truyền ở xã
hội Con Rồng Cháu Tiên này, thì Giáo hội phải thích nghi, hay nói như ngày nay
là phải hội nhập hay hòa nhập vào xã hội Việt Nam, vào nếp sống văn hóa gia
đình Việt Nam. Ai cũng biết rằng, gia đình Việt Nam
Dưới đây chúng tôi xin đứng về mặt
lịch sử trình bày đôi nét trong nhiều nét mà Giáo hội đã hòa nhập vào văn hóa
gia đình Việt Nam
1. Hiếu thảo với ông bà cha mẹ
Thời kỳ đầu tiên truyền giáo ở Việt
Nam , các thừa sai đã chú trọng
rất nhiều nếp sống văn hóa gia đình Việt Nam
Khi giải thích về điều răn thứ bốn
cho các dự tòng, cha Đắc Lộ (Alexandre de Rhodes) đã viết trong cuốn Phép giảng
tám ngày, xuất bản tại Roma năm 1651: “Ấy vậy mà mlời răn thứ bốn trong kinh đức
Chúa blời […] thì dạy ta thảo kính cha mẹ cho nên […]. Lại sự thảo kính thì hằng
có bốn phần, là yêu mến, kính dái, chịu luỵ, giúp cho [cha mẹ] mọi sự”
(tr.293).
Tác giả cuốn sách trên còn nhấn mạnh
tới sự hy sinh cụ thể của cha mẹ đối với con cái trong bối cảnh xã hội Việt Nam
thời đó, nên con cái thảo kính cha mẹ: “Ta chịu ơn cha mẹ vì có chịu thai, mà
ta ở trong lòng mẹ chín tháng mười ngày, chịu khốn khó mà đẻ ta, đoạn ba năm bú
mớm; có khi thì mẹ cắt [phần ăn] của miệng mình mà cho con ăn; cũng có khi mẹ
ăn miếng đắng, mà miếng ngon để dành cho con ăn; lại có khi mẹ nằm chốn ướt, mà
chốn ráo để cho con nằm. Cha đẻ con đoạn thì lo việc nuôi nấng […]. Thật con thảo
kính cha mẹ thì chậm phải, ví bằng có ai chẳng thảo kính, chẳng khứng vâng phép
cha mẹ, thật thì có tội trọng” (ntr. tr.18)
Khi cha mẹ còn sống: Ngoài việc tỏ
lòng hiếu thảo như thăm viếng, săn sóc, quà bánh… thì ngày mồng Một Tết, người
dân, và cả những quan lớn sau khi theo vua chúa đi tế Nam giao về, “ai nếy về
nhà mà lạy cha mẹ oũ bà oũ vải (ông bà ông vải), bởi vì có mlẽ (lý lẽ) ở tlaõ
làõ mình dẽại (dạy) kính phụ (cha) thứ ba là chức dưới bệy (vậy)” (ntr.tr.23).
Thầy giảng Bentô Thiện cũng viết bằng chữ Quốc ngữ trong tập Lịch sử nước
An-nam năm 1659 tại Thăng Long về vấn đề này như sau: “Thói nước Annam, đầu
năm, mùng một tháng giêng gọi là ngày tết Thiên hạ đi lậy vua đoạn lậy chúa mới
lậy ông bà ông vải cha mẹ, cùng Kẻ cả bề trên, quan quyền thì lậy vua chúa, thứ
dân thì lậy bụt trước” (ghi theo chính tả ngày nay) (1).
Lúc cha mẹ qua đời: Vào năm 1625,
các thừa sai ở Hội An nói rõ với anh chị em bổn đạo là, đạo Đức Chúa Blời buộc
mọi người phải tỏ lòng hiếu thảo với ông bà cha mẹ, nên phải thi hành nghi lễ
cúng vái, trừ ít điều mê tín dị đoan, như đốt vàng mã, hay khi cúng lại tin là
tổ tiên về ăn của cúng (2). Một trăm năm sau, ngày 21-2-1717, cha G.B.Sanna,
công bố tại Huế cho bổn đạo biết: – Bổn đạo được mang cờ gia triệu khi di quan
ra phần mộ; – Bổn đạo được khấu đầu trước thi thể người quá cố; – Phải cúng giỗ
cha mẹ, ai không làm là lỗi điều răn thứ bốn (3). Trong các gia đình Công giáo
Việt Nam, nơi cao trọng nhất trong nhà đặt bàn thờ Chúa, sau đó đến “bàn thờ” tổ
tiên cùng những người thân trong gia đình đã qua đời.
Việc cầu nguyện, tưởng nhớ những
người qua đời không phải chỉ làm trong dịp tảo mộ, giỗ chạp, hay tháng đôi ba lần,
cũng không phải chỉ nhớ và cầu nguyện cho người thân thuộc, mà là nhớ cầu nguyện
hàng ngày sáng tối cho mọi người đã qua đời, tại nhà thờ trong Thánh Lễ, trong
Kinh Phụng vụ. Hơn nữa, việc cầu nguyện cho người thân đã lìa cõi thế, không phải
chỉ làm ở nhà thờ với tính cách xứ đạo, làng xã, Giáo hội mà đủ; đối với các
gia đình Công giáo Việt Nam, việc này còn phải được thực hiện trong ngôi nhà của
gia đình nhất là trong chính ngôi nhà người thân trút hơi thở cuối cùng. Vì vậy,
sáng tối mọi người trong gia đình phải họp nhau cầu nguyện, đặc biệt cầu nguyện
cho ông bà, tổ tiên cùng thân nhân qua đời.
Nói cách chung, việc tỏ lòng hiếu
thảo “bề ngoài” đối với người quá cố, như cúng vái nhang hương đã không thực hiện
được kể từ ngày 11-7-1742 khi Hiến chế Ex quo Singulari providentia ra đời.
Nhưng từ 14-6-1965, thời thế đã thay đổi, nên người Công giáo Việt Nam
2. Đọc kinh
sáng tối trong gia đình
Vua là Thiên tử , là cha mẹ dân,
thay mặt con dân tế Trời ở Đàn Nam Giao mỗi năm một lần vào dịp đầu năm mới; tụng
kinh niệm Phật chính thức do các nhà Sư tại Chùa; cúng thờ Thành Hoàng lại do vị
chức sắc cao nhất trong làng tại Đình làng. Nhưng việc cúng vái chính thức tổ
tiên thì do các gia trưởng chủ lễ, đa số được diễn ra trong ngôi nhà của gia
đình, đôi khi do vị trưởng tộc trong từ đường, nếu có từ đường.
Ngôi nhà là nơi gia đình sinh hoạt,
cũng là nơi đặt bài vị, để mọi người trong nhà kính nhớ ông bà tổ tiên. Cho nên
ngôi nhà vừa có tính vật chất, lại vừa có tính “thần thiêng”, vì Thần chủ “ngự”
ở đó; ngôi nhà là nơi “hiệp thông” giữa kẻ sống và người chết. Ngôi nhà kết hợp
những người trong gia đình còn sống đã vậy, nhưng cũng là nơi dễ gợi nhớ đến
ông bà tổ tiên.
Đối với người Công giáo, việc thờ
phượng Thiên Chúa với tính cách tập thể gia đình trong ngôi nhà sinh hoạt chung
hàng ngày cũng quan trọng. Vì thế, người Công giáo Việt Nam “ngoan đạo” thường
đọc kinh trong gia đình sáng tối, nhất là những khi không có điều kiện đọc kinh
chung trong nhà thờ. Kinh nguyện loại này có tính cách tập thể gia đình rất chặt
chẽ. Mọi người trong nhà đều cùng nhau đọc kinh (thuộc lòng) trung bình 30
phút, nhất là trước khi đi ngủ. những kinh thường đọc là kinh Chúa Thánh Thần,
Tin Cậy Mến, 50 kinh Mân côi, kinh Vực sâu, kinh Trông cậy, có khi thêm kinh
thánh Bổn mạng, kinh Cầu Đức Bà, hay kinh Cầu Trái Tim, vv…. Trước đây, trong
những vùng hoàn toàn nông nghiệp, hầu như gia đình Công giáo nào cũng đọc kinh
tối chung. Vì thế, vào buổi tối khoảng 7-8 giờ, nếu một ai bước vào xóm làng
Công giáo, sẽ nghe được lời kinh trầm bổng, với giọng vui, thương, mừng, từ các
ngôi nhà vọng vang qua luỹ tre xanh. Phải nói là cả một thôn xóm, một làng, từ
chính ngôi nhà thân thương, “nơi chôn nhau cắt rốn” cùng cất tiếng tạ ơn ca tụng
Thiên Chúa. Nhờ việc đọc kinh chung trong gia đình như vậy, mà đức Tin thấm nhập
dần dần, được nuôi dưỡng và lớn lên dù ở giữa những hoàn cảnh rất khó khăn:
không có nhà thờ, chẳng có linh mục, không được học giáo lý bài bản, hàng chục
năm “chạy loạn”, cả ngày “bán lưng cho trời bán mặt cho đất”.
3. Nhà Đức Chúa Trời
Tổ chức nhà Đức Chúa Trời tại các
nhà cha xứ bền vững suốt 300 năm trời, kể từ năm 1630 đến khoảng 1945. Bền vững
như thế phần nhiều do đã mạnh dạn hòa nhập sâu xa vào văn hóa gia đình Việt Nam
Quả thật, các cha xứ, cha phó ở
phương Tây thường ăn riêng, ở nhà riêng, cha mẹ, thân nhân có thể ở chung với
các ngài. Còn tại Việt Nam, trong nhiều giáo phận, cha xứ (cha sở), cha phó cùng
ở một nhà, ăn chung với nhau; đặc biệt còn có các thầy giảng, kẻ giảng, các
chú, các cậu, và một số ông bõ. Nhà xứ lớn thì có tới vài chục người, nhà xứ nhỏ
cũng tới 5, 10 người.
Nói chung, đó là nhà Đức Chúa Trời:
cha xứ, cha phó, giống như ông bố, các thầy giảng giống như bà mẹ, các chú các
cậu giống như con cái, các ông bõ là những người giúp việc trong nhà xứ cùng ăn
ở trong nhà xứ và cũng sống độc thân như ai (kẻ thì gác cổng, người làm bếp,
làm vườn, làm ruộng…). Rõ ràng, nhà xứ mang hình ảnh một gia đình gồm cha mẹ
con cái. Có thể nói được nét làm nổi bật cái hình ảnh gia đình ở đây là mấy chú
mấy cậu nhỏ có khi tới 20 em. Vắng những chú cậu đó thì hình ảnh gia đình cũng
bị lu mờ, thiếu kẻ “nối dõi tông đường”.
Nhà xứ hao hao như một Cộng đoàn
nam tu sĩ, kín cổng cao tường, vì trên nguyên tắc, mọi của cải để chung, cha xứ
là bề trên, chịu mọi trách nhiệm. Trước khi nghỉ đêm, mọi người trong nhà xứ
còn đọc kinh tối chung, dù trước đó đã đọc kinh chung với bà con giáo hữu tại
nhà thờ. Vì là nhà Đức Chúa Trời, nên đàn bà con gái, kể cả “bà Cố” cha xứ,
không khi nào được nghỉ đêm trong nhà xứ, mà phải tạm qua đêm trong nhà giáo hữu
hay nhà Mụ.
 |
| Họp mặt linh tông Đức Cha VINCESLAO. |
4. Linh tông
Tại nhiều giáo phận ở Việt Nam trước
đây, và ngày nay cũng còn một số nơi, các linh mục triều nhận bảo trợ đặc biệt
ơn gọi tu trì, cách riêng đối với chủng sinh và thầy giảng, nói nôm na là nuôi
“các con”, hướng dẫn và nâng đỡ chẳng những về mặt thiêng liêng, tinh thần, mà
cả về vật chất nữa, để sau này họ làm linh mục hay thầy giảng. Các cha xứ, cha
phó cũng nâng đỡ các cô Mụ (danh từ cao quý dùng để gọi các nữ tu ở miền Bắc từ
đầu thế kỷ XX trở lên thế kỷ XVII), cũng coi như là “con” của các vị tương tự
như “đám con trai” trên đây. thế là “gia đình Linh tông” này đủ cả con trai con
gái, ít ra cũng hai ba “mống”, có ông cha Bố (cha quan thầy) “mắn” hơn, “mát
tay” hơn, được tới 12 người con loại này cũng “đỗ Cụ” như cha Bố, tức là làm
linh mục, chưa kể những “con” làm thầy giảng, cô Mụ hay ngày nay gọi chung là
các nữ tu.
Rõ là đoàn con trên sẽ “nối dõi”
tông đường tinh thần này trong sứ vụ linh mục, thầy giảng, nữ tu. Hạnh phúc,
rôm rả cho cha Bố nào “con đàn cháu đống”, nhất là có được những người con “làm
lớn” hay có “vai vế” trong giáo phận do nhân đức, khôn ngoan, thông thái…
Các cha Bố thường bắt đầau vun trồng
bằng cách nhận đám con trai muốn “đi ở nhà Thầy” tức là bắt đầu “thoát ly” gia
đình đến ở trong nhà xứ với cha Bố có thể từ lúc chín mười tuổi, gọi là các cậu
(danh từ chỉ con trai trong các gia đình quý phái). Thời gian này, các cậu được
tập tành dần dần cho quen với nếp sống tu trì thời đó, được học sơ sài kinh
sách, chữ nghĩa bằng Hán, Nôm và cả Quốc ngữ mới do các Thầy giảng, Kẻ giảng
cùng sống trong nhà xứ hướng dẫn. Cha Bố được quyền sử dụng tài sản trong nhà xứ
cấp dưỡng cho các cậu tới khi các cậu khôn lớn, “thành đạt” trong đời sống tu
trì. Sau mấy năm sống trong nhà xứ, cậu nào thích hợp với đời tu, học hành tạm
đủ, thì được gia nhập tuần tự, từ trường Tập cũng gọi là trường Thử (tiến trình
hơi giống như Tập viện các Dòng tu), rồi tiểu chủng viện, đại chủng viện (quen
gọi là trường Lý đoán) cho đến khi thụ phong linh mục. Ai không đủ điều kiện để
tiến tới sứ vụ linh mục, có thể trở thành kẻ giảng, thầy giảng được phát thị (bổ
nhiệm) đi phục vụ trong các xứ đạo (giáo xứ).
Trong kỳ nghỉ hè, các chủng sinh
trên đây không về sống với cha mẹ, nhưng suốt ba tháng hè, đều ở trong nhà xứ với
cha Bố. Riêng các cô Mụ, chỉ tới thăm cha Bố chừng một hai lần mỗi năm, chuyện
trò thăm hỏi vắn tắt, chẳng bao giờ được ở lại dùng cơm với cha Bố, nói chi đến
việc nghỉ đêm trong nhà xứ là điều tối kỵ.
Tại một số giáo phận phía Bắc, khi
một cậu bắt đầu vào trường Thử, cha Bố đổi tên cậu, lấy mẫu tự đầu tên mới của
cậu giống với mẫu tự đầu tên cha Bố; ví dụ: tên cha Bố là Trần Ngọc Hưởng, thì
các con có thể mang tên với mẫu tự đầu là H, như Hân, Hảo, Hinh, Huấn… Đây là một
trong những dấu chỉ người ấy thuộc “gia đình” linh tông cha Trần Ngọc Hưởng.
Các con của một cha Bố nào đó đương nhiên là anh em với nhau, người con đầu
tiên trở thành con Cả, Bác Cả. Vai anh, thì được xưng hô bằng một danh chức mỹ
miều là Quan Bác, vai em gọi là Quan Chú. Nếu cha Bố qua đời, thì người anh Cả
phải có trách nhiệm thay cha Bố săn sóc, cấp dưỡng cho các em, khi các em còn
đang trong thời kỳ huấn luyện ở các chủng viện.
Sống tết, chết giỗ! Cha Bố còn sống
các con phải tụ họp về tết cha Bố, hoặc trong các ngày kỷ niệm của cha Bố cũng
phải thể hiện lòng biết ơn ngài. Mỗi Linh tông gồm nhiều thế hệ còn sống, có
khi tới “tứ đại đồng đừơng” thì thế hệ dưới phải chu toàn lòng hiếu thảo đối với
thế hệ trên, ví dụ: con đi tết bố, bố con đến tết ông, ông cháu kéo lên tết cố…
Trong nghi lễ an táng, tang chế, con cháu cũng phải để tang như bên Huyết tộc,
dù có vẻ đơn giản hơn. Linh tông cũng làm gia phả có kém chi Huyết tộc đâu!
Tuy nhiên, chỉ có các linh mục mới
được nhận nuôi các con; các thầy giảng, cô mụ không được phép như các linh mục;
do đó họ chỉ có thể là con là cháu, không hề được nhận ai làm con trong hệ thống
linh tông.
Năm mươi năm trước đây, và ngày
nay, nhiều nơi hệ thống linh tông này rất phổ biến; có điều xã hội đang thay đổi,
nên linh tông hiện thời không chặt chẽ, đậm đà như xưa.
Hệ thống linh tông quả là một hòa
nhập của Giáo hội Việt Nam vào văn hóa gia đình Việt Nam, vì Giáo hội chẳng những
đề cao văn hóa gia đình Việt Nam, mà còn mặc lấy cơ cấu văn hóa gia đình Việt
Nam qua tổ chức nhà Đức Chúa Trời cũng như linh tông. Ở giáo phận nào tại Việt
Nam trước đây có hai tổ chức trên, thì con số linh mục, tu sĩ đông hơn, vì đó
làm môi trường thích hợp cho việc nâng đỡ ơn gọi tu trì, và sinh hoạt tôn giáo
cũng linh động, sầm uất hơn. Tính gia tộc đã ăn sâu vào nếp sống văn hóa gia
đình Việt Nam, một người đi tu, rời xa gia đình huyết tộc, thì được tháp nhạp
ngay vào “gia đình” linh tông: tuy xa cha mẹ anh em ruột thịt, nhưng lại được gần
gũi ngay với “cha mẹ anh em” trong linh tông ngay từ lúc khăn gói đến ở nhà Thầy,
tức là vào sống trong nhà xứ với cha xứ, các thầy và các cậu.
Thiết nghĩ, bốn sự việc vắn tắt
trên đây là mấy nét son của Giáo hội trong việc hòa nhập vào văn hóa gia đình
Việt Nam
Chú thích
(1) Archivum Romanum Societatis Iesu, Jap-Sin 81, tờ 257 mặt
trước – Đỗ Quang Chính, Lịch sử chữ Quốc ngữ, Sài Gòn 1972, tr.145
(2) Alexandre de
Rhodes, Divers voyages et missions, Phần 1 tr.77
(3) A.Launay,
Histoire de la mission de Cochichine t.1 Paris, 1925 tr.601-602
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét