Chính sách đối ngoại
của Đức Giáo Hoàng Phanxicô
Vũ Văn An 27/Apr/2025
Đức Phanxicô đã mở rộng và chuyển đổi tầm ảnh hưởng hoàn
cầu của Vatican như thế nào
Victor Gaetan (*),
trên tập san Foreign Affairs, ngày 25 tháng 4 năm 2025, nhận định rằng: Sau khi
Đức Giáo Hoàng Phanxicô qua đời vào ngày 21 tháng 4, phần lớn sự chú ý của thế
giới tập trung vào tính cách của ngài: sự khiêm nhường, khiếu hài hước, phong
cách quản lý thực tế của ngài. Tất cả những điều đó đều đi xuống mồ. Trong khi
đó, những đóng góp của vị giáo hoàng người Argentina cho nền ngoại giao của
Vatican sẽ là di sản lâu dài. Đức Phanxicô đã vạch ra một lộ trình ngoại giao độc
lập với các thủ đô phương Tây, nâng cao vị thế của các nhà lãnh đạo Công Giáo ở
những quốc gia chưa bao giờ là một phần của chính quyền giáo hội và mài giũa một
phương pháp ngoại giao vừa thực dụng vừa đầy tham vọng.
Đức Giáo Hoàng Phanxicô tại Quảng trường
Thánh Phêrô ở Vatican, tháng 4 năm 2017. Osservatore Romano / Vatican Media /
Reuters
Thông qua những nỗ lực
đó, Đức Phanxicô đã hàn gắn lại các mối quan hệ đã xấu đi dưới thời những người
tiền nhiệm của mình và để lại một mạng lưới ngoại giao được củng cố với quyền
tiếp cận trên toàn thế giới. Người kế nhiệm của ngài hiện phải tận dụng thiện
chí to lớn tích lũy được dưới thời Đức Phanxicô để thúc đẩy các ưu tiên của
giáo hội về lòng trắc ẩn, công lý và hòa bình. Các công cụ để tiến hành ngoại
giao giáo hoàng có ý nghĩa và sâu rộng đã sẵn sàng. Câu hỏi đặt ra là liệu vị
giáo hoàng tiếp theo có đủ khả năng để tận dụng tối đa một bàn tay mạnh mẽ hay
không.
NHÌN RA NGOÀI
Chuyến đi dài nhất của Đức Phanxicô với tư cách là giáo hoàng, chuyến đi kéo
dài 12 ngày qua Indonesia, Papua New Guinea, Timor-Leste và Singapore vào tháng
9 năm ngoái, minh họa cho nhiều ưu tiên ngoại giao của ngài. Một trong số đó là
cải thiện quan hệ giữa Giáo Hội Công Giáo và thế giới Hồi giáo, đặc biệt là với
những người theo đạo Hồi Sunni. Những mối quan hệ đó đã ở mức thấp dưới thời
người tiền nhiệm của Phanxicô, Giáo hoàng Benedict XVI. Năm 2006, Benedict đã
có bài phát biểu mà nhiều người Hồi giáo cho là xúc phạm đến Nhà tiên tri
Muhammad. Và năm 2011, một trong những nhà chức trách Sunni cao nhất thế giới,
Đại giáo chủ của al-Azhar Ahmed al-Tayeb, đã cắt đứt quan hệ với Vatican vì những
bình luận của Benedict sau một cuộc tấn công khủng bố ở Ai Cập. Phanxicô đã có
thể hàn gắn mối quan hệ với Tayeb và cuối cùng đã xây dựng được một tình bạn hữu
ích. Hai nhà lãnh đạo đã cùng nhau xuất hiện vào năm 2019 tại Abu Dhabi để ký một
thỏa thuận chung mang tính bước ngoặt phản đối chủ nghĩa cực đoan tôn giáo
trong chuyến đi vốn đã mang tính lịch sử—đây là lần đầu tiên một giáo hoàng đến
thăm Bán đảo Ả Rập.
Chuyến thăm của Phanxicô tới Indonesia, quốc gia Hồi giáo đông dân nhất, đã tái
khẳng định cam kết của ông đối với sự hợp tác liên tôn. Ông đã tham dự một cuộc
họp với các nhà lãnh đạo tôn giáo khác tại Giáo hội Hồi giáo Istiqlal ở
Jakarta, giáo hội Hồi giáo lớn nhất Đông Nam Á, và bày tỏ sự ngưỡng mộ của mình
đối với cách tiếp cận lành mạnh của Indonesia đối với sự chung sống tôn giáo.
Tượng trưng cho những kết nối đó, Giáo hội Hồi giáo Istiqlal được kết nối bằng
một đường hầm ngầm với một Giáo Hội Công Giáo ở phía bên kia đường.
Đức Phanxicô cũng thúc giục Giáo Hội Công Giáo ít mang tính thể chế hơn, hoặc
hướng nội hơn, và truyền giáo nhiều hơn, hướng sự chú ý của mình đến các vùng
ngoại vi của xã hội hoàn cầu. Ngài đã bổ nhiệm Hồng Y đoàn, nơi sẽ chọn người kế
nhiệm ngài, với những người đàn ông đến từ các quốc gia trước đây có ít hoặc
không có đại diện trong ban lãnh đạo của giáo hội. Trong số những người được
ngài bổ nhiệm có các Hồng Y ở 25 quốc gia chưa từng có đại diện nào trước đây,
bao gồm Papua New Guinea, Singapore và Timor-Leste. Tất cả các giáo hoàng đều sử
dụng Hồng Y làm sứ giả, nhưng không có vị giáo hoàng nào bổ nhiệm họ ở nhiều
nơi như vậy.
Mạng lưới các nhà lãnh đạo mới này phục vụ cho mục tiêu của Đức Phanxicô là khiến
giáo hội ít mang tính Âu châu hơn và tập trung hơn vào các quốc gia mà Công
Giáo đang lan rộng. Ngài đã viếng thăm 13 quốc gia ở Châu Á và chín quốc gia ở
Châu Phi trong thời gian làm giáo hoàng, một sự gia tăng đáng kể so với ba chuyến
viếng thăm Châu Phi và không có chuyến viếng thăm nào đến Châu Á của Đức
Benedict. Timor-Leste, quốc gia có tỷ lệ người Công Giáo cao nhất thế giới, là
một ví dụ điển hình về ảnh hưởng ngày càng tăng của giáo hội. Khi Indonesia xâm
lược Đông Timor (tên gọi trước khi giành được độc lập) vào năm 1975, khoảng 20
phần trăm cư dân là người Công Giáo. Mười năm sau, con số đó là 95 phần trăm.
Trong thời gian quân đội Indonesia chiếm đóng, kéo dài đến năm 1999, giáo hội
đã bảo vệ những người bị đàn áp và công khai hồ sơ về các hành động tàn bạo, bao
gồm các vụ thảm sát, mất tích cưỡng bức, hành quyết ngoài vòng pháp luật, nạn
đói và hiếp dâm. Khi Đức Phanxicô đến thăm, gần một nửa dân số 1.3 triệu người
của đất nước đã tham dự thánh lễ mà ngài cử hành, bất chấp thời tiết cực kỳ
nóng bức. Phát biểu tại nơi quân đội Indonesia chôn cất những chiến binh giành
tự do của Timor, Đức Phanxicô một lần nữa cảnh báo sự xâm nhập của các giá trị
tự do phương Tây khuyến khích chủ nghĩa duy vật và ích kỷ.
TẦM NHÌN ĐA CỰC
Đức Phanxicô thường trình bày quan điểm của mình về thế giới hoàn cầu hóa không
phải như một hình cầu mà là một khối đa diện, một phép ẩn dụ mà ngài cho là
"thể hiện cách tạo ra sự thống nhất trong khi vẫn bảo tồn bản sắc của các
dân tộc, con người, của các nền văn hóa". Ví dụ, ngài đánh giá cao quyết
tâm của Singapore trong việc đứng ngoài cuộc cạnh tranh địa chính trị và chấp
nhận đa cực. Và trong thời kỳ Đức Phanxicô làm giáo hoàng, chính Vatican đã nỗ
lực hết sức để vượt qua các chia rẽ địa chính trị, dành sự quan tâm ngoại giao
đặc biệt cho Trung Quốc. Trước Đức Phanxicô, sự ngờ vực lẫn nhau đã lấn át các
nỗ lực giải quyết rạn nứt lâu đời giữa Bắc Kinh và Rome. Nhưng khi Trung Quốc bầu
ra nhà lãnh đạo mới vào ngày đầu tiên Đức Phanxicô nhậm chức, vị giáo hoàng đã
viết một lá thư chúc mừng cá nhân tới Tập Cận Bình. Tập đã trả lời một cách nồng
nhiệt, khiến một số nhân viên Vatican ngạc nhiên.
Đức Phanxicô đã yêu mến Trung Quốc suốt đời. Ngài đã chọn Pietro Parolin làm
ngoại trưởng, vị Hồng Y đã lãnh đạo các cuộc đàm phán của Vatican với Bắc Kinh
từ năm 2005 đến năm 2009 (và hiện là một trong những ứng viên hàng đầu kế nhiệm
Đức Phanxicô). Một năm sau khi nhậm chức, Đức Phanxicô nói với tờ báo Ý
Corriere della Sera rằng Vatican "gần gũi với Trung Quốc" và các nhà
ngoại giao duy trì mối quan hệ ở cả hai bên. Những mối quan hệ đó rất quan trọng
để giải quyết một bất đồng quan trọng về việc bổ nhiệm các giám mục: trong nhiều
thập niên, Bắc Kinh đã khăng khăng tự mình lựa chọn các giám mục Trung Quốc,
bác bỏ học thuyết tôn giáo Công Giáo trao quyền này cho giáo hoàng. Sau bốn năm
đàm phán thầm lặng, vào năm 2018, Vatican và chính phủ Trung Quốc đã đạt được một
thỏa thuận tạm thời để cùng bổ nhiệm các giám mục. Thỏa thuận đó đã được gia hạn
ba lần và 11 giám mục mới đã được chấp thuận theo các điều khoản của thỏa thuận.
Hai vị giáo hoàng trước Đức Phanxicô đã cố gắng và không tìm được cách thức hoạt
động với Bắc Kinh. Đức Phanxicô đặc biệt kiên trì, chỉ thị cho các nhà ngoại
giao của mình tiếp tục nói chuyện với các đối tác Trung Quốc ngay cả khi họ gặp
phải trở ngại. Trong các cuộc đàm phán trước đó, các quyết định đơn phương ở Bắc
Kinh đã khiến các cuộc thảo luận bị phá vỡ. Nhưng dưới thời Đức Phanxicô,
Vatican không hề nao núng và cuối cùng đã có một bước đột phá.
Đức Phanxicô đã đưa ngoại giao Công Giáo trở nên quan trọng trở lại.
Sự xích lại gần nhau giữa Vatican và Trung Quốc đã được thể hiện tại một hội
nghị ở Rome vào năm ngoái, đánh dấu một thế kỷ kể từ khi một phái viên của giáo
hoàng, Hồng Y Celso Costantini, triệu tập một công đồng chính thức của các nhà
lãnh đạo giáo hội trên đất liền Trung Quốc dẫn đến việc bổ nhiệm sáu giám mục
người Trung Quốc bản địa. Các nhà truyền giáo nước ngoài đã lãnh đạo Giáo Hội
Công Giáo tại Trung Quốc trước khi công đồng năm 1924 bác bỏ thông lệ đó. Trong
số những người tham gia hội nghị Rome năm ngoái có giám mục Thượng Hải, Joseph
Shen Bin, người đã có bài phát biểu bằng tiếng Quan Thoại giải thích rằng Bắc
Kinh không muốn thay đổi đức tin Công Giáo nhưng mong muốn người Công Giáo
Trung Quốc bảo vệ văn hóa và các giá trị bản địa. Đáng chú ý, Shen Bin đã được
chính phủ Trung Quốc chuyển đến Thượng Hải từ một giáo phận khác mà không có sự
đồng ý của Vatican. Động thái này có thể giáng một đòn chí mạng vào thỏa thuận
năm 2018, nhưng thay vào đó, Đức Phanxicô đã quyết định chấp nhận nó và thậm
chí chào đón Shen Bin đến các cuộc thảo luận chính sách cấp cao tại Rome.
Ngoại giao của Đức Phanxicô ở Trung Quốc đã phải đối đầu với nhiều lời chỉ
trích, đặc biệt là từ chính quyền Trump đầu tiên. Ngoại trưởng Hoa Kỳ Mike Pompeo
thậm chí đã viết một tiểu luận vào năm 2020 chỉ trích Vatican vì thỏa thuận với
Bắc Kinh. (Để đáp lại, Vatican đã từ chối yêu cầu gặp Đức Giáo Hoàng của Pompeo
vài tuần sau đó.) Nhưng việc bị coi là phản đối Washington đã thúc đẩy danh tiếng
của Vatican về sự độc lập về địa chính trị - một bản sắc mà Đức Phanxicô đã vun
đắp. Ví dụ, sau khi trở về từ chuyến đi đến Châu Á vào tháng 9 năm ngoái, ngài
đã nói với khán giả hàng tuần của mình với hàng nghìn tín hữu tại Rome rằng,
"Chúng ta vẫn còn quá Âu hóa, hay như họ nói, 'Phương Tây'. Nhưng trên thực
tế, Giáo hội lớn hơn nhiều, lớn hơn nhiều so với Rome và Châu Âu, lớn hơn nhiều!"
Ngoài cách tiếp cận của mình đối với Trung Quốc, Đức Phanxicô đã tách khỏi các
cường quốc phương Tây trong phản ứng của mình đối với cuộc chiến ở Ukraine.
Ngài phản đối các lệnh trừng phạt đối với Nga, sau lập trường lâu đời của giáo
hội rằng các lệnh trừng phạt không nên được sử dụng như một vũ khí ngoại giao
vì chúng gây hại cho phúc lợi của người dân thường. Đức Phanxicô cũng ưu tiên mối
quan hệ với Giáo hội Chính thống giáo Nga. Các giáo hoàng kể từ Đức Gioan
XXIII, người phục vụ từ năm 1958 đến năm 1963, đã theo đuổi sự hòa giải Công
Giáo-Chính thống giáo, và việc củng cố mối quan hệ của Vatican với tòa thượng
phụ Moscow là một trong những thành tựu ngoại giao vĩ đại nhất của Đức Benedict
XVI. Đức Phanxicô đã phát triển tình bạn thân thiết với nhà lãnh đạo của Giáo hội
Chính thống giáo Đông phương, Thượng phụ Đại kết Bartholomew của
Constantinople, và mở rộng phạm vi tiếp cận của Đức Benedict với Giáo hội Chính
thống giáo Nga. Tại một sân bay ở Havana, Cuba, vào năm 2016, ngài đã trở thành
giáo hoàng đầu tiên gặp trực tiếp một thượng phụ Nga. Tuy nhiên, chữ ký của
ngài trên một thỏa thuận chung với Thượng phụ Kirill đã khiến một số người Công
Giáo Ukraine lo lắng.
Khi xung đột leo thang ở Ukraine, Đức Phanxicô đã từ chối coi thường nước Nga.
Thay vào đó, ngài nói về thảm kịch "anh em giết nhau" giữa những người
anh em Ki-tô giáo. Ngài thường cáo buộc những kẻ buôn vũ khí kích động chiến
tranh. Ngài thậm chí còn dám ám chỉ rằng sự bành trướng của NATO - mà ngài mô tả
là "NATO sủa vào cửa Nga" - đã góp phần vào quyết định xâm lược của
Nga. Chắc chắn, ngài đã lên án chiến tranh và cầu nguyện công khai cho "những
người dân Ukraine đã hy sinh", ngay cả khi đang nằm trên giường bệnh,
nhưng ngài không bao giờ đưa ra lời buộc tội cá nhân đối với Tổng thống Nga
Vladimir Putin.
NHÀ NGOẠI GIAO TIẾP THEO
Mặc dù một số quan điểm của ngài có thể gây tranh cãi, Đức Phanxicô đã khiến
ngoại giao Công Giáo trở nên phù hợp trở lại. Ngài trao quyền cho bộ máy ngoại
giao của Vatican, bổ sung một bộ phận mới vào Phủ Quốc vụ khanh để hỗ trợ nhân
viên ngoại giao. Ngài đã tăng cường các nỗ lực hòa bình bằng cách bổ nhiệm các
Hồng Y ở các khu vực xung đột, bao gồm Syria và Jerusalem, khu vực sau bao gồm
Síp, Jordan, Israel và các vùng lãnh thổ của Palestine và do Hồng Y
Pierbattista Pizzaballa lãnh đạo, hiện là ứng viên trở thành người kế nhiệm Đức
Phanxicô. Đức Phanxicô cũng củng cố các cộng đồng Công Giáo nhỏ bằng cách bổ
nhiệm các Hồng Y lần đầu tiên tại Bangladesh, Iran và Pakistan, nơi chủ yếu là
người Hồi giáo và Mông Cổ, Myanmar và Singapore, nơi chủ yếu là người Phật
giáo. Để lãnh đạo bộ phận tập trung vào đối thoại liên tôn, Đức Phanxicô đã bổ
nhiệm một nhà ngoại giao Ấn Độ, Hồng Y George Koovakad.
Các giá trị và chiến lược mà Đức Phanxicô mang đến cho sự tham gia quốc tế bắt
nguồn từ Tin mừng; chúng không chỉ dành riêng cho ngài. Hơn nữa, phong cách ngoại
giao của ngài được truyền đạt cho đoàn giáo sĩ-nhà ngoại giao của Vatican tại
trường ngoại giao lâu đời nhất thế giới, Học viện Giáo hội Giáo hoàng. ĐHY
Parolin, quốc vụ khanh và là kiến trúc sư chính sách đối ngoại của Đức
Phanxicô, đã theo học tại trường này. Nếu được bầu làm người kế nhiệm Đức
Phanxicô, ngài sẽ tiếp tục công việc mà ngài đã bắt đầu dưới thời Đức Phanxicô
12 năm trước. Nhưng Đức Phanxicô cũng đã nâng đỡ nhiều nhà lãnh đạo tài năng
khác có năng khiếu ngoại giao tiềm năng. Nếu người kế nhiệm ngài được chọn từ
Nam bán cầu, các chiến dịch truyền giáo của ngài có thể tiếp tục. 135 Hồng Y sẽ
bầu ra giáo hoàng tiếp theo có thể sẽ chọn con đường này. Nếu xét đến việc 108
trong số đó được Đức Phanxicô bổ nhiệm, thường được gọi là giáo hoàng của sự bất
ngờ, thì rất có thể mật nghị này cũng sẽ khiến thế giới ngạc nhiên.
_____________________________________________________________________________
(*) VICTOR GAETAN là Phóng viên quốc tế cấp cao của National Catholic Register
và là tác giả của God’s Diplomats: Pope Francis, Vatican Diplomacy, and
America’s Armageddon. Ông cộng tác với Agenzia Fides, hãng thông tấn Vatican và
Religion News Service
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét