Văn kiện mới của Ủy Ban Thần học Quốc tế: Chúa Giêsu Kitô,
Con Thiên Chúa, Đấng Cứu Rỗi, để Kỷ niệm 1,700 năm [325-2025] Công đồng Nicée – ghi chú
Vũ Văn An 17/Apr/2025
.jpg)
Ghi chú
[1] Phanxicô, Sắc lệnh Năm Thánh Thường niên năm 2025, Spes non
confundit, số 17.
[2] Ephrem thành Nisibis, Hymns of Nativitate, III, 3, ed. và dịch.
E. Beck, o.s.b., Louvain, 1959 (CSCO 186, trang 21; CSCO 187, trang 18-19 bản dịch
đã sửa đổi); bản dịch Tiếng Pháp của F. Cassingena-Trévedy, o.s.b., Paris,
Cerf, 2001 (SC 459, tr. 64-65).
[3] Đức Giáo Hoàng Phanxicô, Diễn văn gửi các thành viên của Ủy ban Thần
học Quốc tế, ngày 30 tháng 11 năm 2023.
[4] “Đầu tiên, người ta đã nhất trí rằng hội đồng giám mục sẽ diễn ra tại
Ancyra ở Galatia. Vì nhiều lý do, giờ đây chúng tôi quyết định rằng hội đồng sẽ
họp tại Nicée, một thành phố của Bithynia. Đó là vì các giám mục đến từ Ý và
các nơi khác ở châu Âu, sự hòa quyện không khí trong lành, và cũng để bản thân
tôi có thể suy gẫm về những gì sẽ xảy ra ở đó và tham gia vào đó,” trong
Constantine, Letters and Speeches, do P. Maraval trình bày và dịch,
Paris, Les Belles Lettres (coll. “La roue à livres”), 2010,
thư 17 (“triệu tập đến Nicée”), tr. 52.
[5] Xem Công đồng Chalcédoine, lời mở đầu (DH, 300).
[6] Xem Công đồng Êphêsô, phiên họp thứ 6 của các môn đệ Thánh Cyril (DH, 265).
[7] Trích dẫn trong K. Schatz, Los concilios ecuménicos, Encrucijada en
la historia de la Iglesia [Các Công đồng Chung, Ngã tư đường trong Lịch
sử Giáo hội], Ed. Trotta, Madrid, 1999, tr. 41.
[8] “Giáo Hội Công Giáo nhìn nhận giá trị công đồng đại kết, chuẩn mực và không
thể hủy bỏ, như một biểu thức của đức tin chung duy nhất của Giáo hội và của tất
cả các Kitô hữu, của Kinh Tin Kính được tuyên xưng bằng tiếng Hy Lạp tại
Constantinople năm 381 bởi Công đồng chung thứ hai. Không có lời tuyên xưng đức
tin nào phù hợp với một truyền thống phụng vụ cụ thể có thể mâu thuẫn với biểu
thức đức tin này được giảng dạy và tuyên xưng bởi Giáo hội không chia rẽ”, Hội
đồng Giáo hoàng về Thúc đẩy Hiệp nhất Kitô giáo, “Truyền thống Hy Lạp và La
tinh liên quan đến việc nhiệm xuất [processioon] củaChúa Thánh Thần”, ngày 13
tháng 9 năm 1995, trong Tài liệu Công Giáo, số 1. 19, trang.
941-945.
[9] Đức Phanxicô, Diễn văn gửi Bộ Giáo lý Đức tin, ngày 26 tháng 1
năm 2024.
[10] Chúng tôi tuân theo phiên bản tiếng Hy Lạp của Kinh Tin Kính
Nicée-Constantinople, trừ khi có quy định khác.
[11] Chủ đề về Thiên Chúa Cha là Đấng sáng tạo hiện diện rất nhiều trong số các
Giáo phụ đầu tiên của Giáo hội. Thánh Clément thành Rome nói "Cha và Đấng
tạo dựng toàn thể thế giới,” Gửi tín hữu Co-rin-tô 19,2 và
35,3 (SC 167, tr. 133 và 157); Thánh Justin thành Nablus nói về “Cha và Chúa của
vũ trụ”, Apology to Antoninus [hộ giáo gửi Antoninus], 12.9;
61.3, trong B. Pouderon, J.-M. Salamito, V. Zarini, First Christian
Writings [các trước tác Ki-tô giáo Đầu tiên], Paris, Gallimard (“La
Pléïade”), 2016, tr. 333 và 376; Tatian người Syria cũng gợi lên “Tác giả của
các linh hồn” và “Cha của những thứ khả giác và hữu hình”, To the
Greeks [gửi Người Hy Lạp], IV,3, ibid., tr. 591. Đây là một ý tưởng đã
được tìm thấy ở các tác giả Hy Lạp: Plato coi Chúa là "tác giả và cha của
toàn thể vũ trụ" (Timaeus, 28c; 41a; xem thêm Epictetus, Diss.
I,9,7).
[12] Trái ngược với Aeschylus, người nói về “τῶν θεῶν φθόνοV”, “sự đố kỵ của
các vị thần” (The Persians, v. 362), hãy xem Thomas Aquinas, Contra
Gentiles, l. 1 cap. 89 n. 12: “Invidiam igitur in Deo impossibile est esse,
etiam secundum suae speciei rationem: non solum quia invidia loài tristitiae
est, sed etiam quia tristatur de bono alterius, et sic accipit bonum alterius
tanquam malum sibi.[ Do đó, sự đố kỵ là không thể có nơi Thiên Chúa, ngay cả
theo bản chất loài của Người: không chỉ vì đố kỵ là một loại buồn bã, mà còn vì
Người buồn vì điều tốt của người khác, và do đó chấp nhận điều tốt của người
khác là điều xấu đối với mình]. »
[13] Hilaire thành Poitiers, De Trinitate, IX, 61, CCSL 62A, tr.
440-441.
[14] Xem Hippolyte, C. Noet. 10,1-2. Tertullien: "Ante Omnia
enim Deus erat solus, ipse sibi et mundus et locus et omnia. Solus autem quia nihil
aliud extrinsecus praeter illum. Ceterum ne tunc quidem solus; habebat enim
secum quam habebat in semetipso, rationem suam [Vì trước khi có muôn vật, chỉ
có một mình Thiên Chúa, chính Người, thế gian, nơi chốn và muôn vật. Nhưng đơn
độc vì không có thứ gì khác bên ngoài Người. Hơn nữa, thậm chí không chỉ có một
mình; Bởi vì Người mang theo những gì Người có bên trong Người, lý trí của Người]."
(Adversus Praxean, 5.2, CCL 2, trang 1163).
[15] Xem Sự tử đạo của Thánh Polycarpe trong B. Pouderon,
J.-M. Salamito, V. Zarini, Những tác phẩm Kitô giáo đầu tiên, tr.
254; Justin, Hộ giáo gửi Antoninus, 63, ibid., tr. 379-380.
[16] Xem vạ tuyệt thông nhắm vào Arius ở cuối Kinh Tin Kính Nicée (DH, 126).
[17] Arius, Thư gửi Eusèbe thành Nicomédie, 5 (H.-G. Opitz, Athanase
Werke, III-1, p. 3; Urkunde 1).
[18] Trong một bài thuyết giảng sau Nicée, Chromace d’Aquilée phát biểu:
"Cũng như công trình sáng tạo đầu tiên của chúng ta là công trình của Chúa
Ba Ngôi, thì công trình sáng tạo thứ hai của chúng ta cũng là công trình của
Chúa Ba Ngôi: Chúa Cha không làm gì nếu không có Chúa Con hoặc nếu không có
Chúa Thánh Thần, vì công trình của Chúa Cha cũng là công trình của Chúa Con, và
công trình của Chúa Con cũng là công trình của Chúa Thánh Thần" (Chromace
d’Aquilée, Sermons, 18, 4, tập II, bản văn phê bình, ghi chú và chỉ
mục của J. Lemarié, bản dịch của H. Tardif, Paris, Cerf, SC 164, 1971, trang
14).
[19] Về những “sự lãng quên” này của Chúa Thánh Thần, hãy xem Y. Congar, Tôi
tin vào Chúa Thánh Thần. Cerf, ấn bản lần thứ 4, Paris, 2012, t. 1, trang.
218-226. Các phân tích của Congar chủ yếu đề cập đến thế kỷ 19 và 20, nhưng hiện
tượng ngài mô tả vẫn tồn tại theo cách tinh tế hơn.
[20] “Credimus […] Patrem […] fontem et Originem totius divinitatis [chúng tôi
tin... Chúa Cha...suối và nguồn mọi thần tính]”, Công đồng Toledo lần thứ 6
(DH, 490). Xem thêm Augustine, mà đối với ngài, Chúa Cha là “nguyên lý của mọi
thần tính”, Augustine, De Trinitate, t.IV, c.xxix, PL, t.XLII, col.
908.
[21] Phiên bản Kinh Tin Kính Nicée (325).
[22] “Không có Thiên Chúa nào khác, nhưng Chúa Cha và Chúa Con là một hữu thể”
(Hilarius thành Poitiers, De Trinitate, VIII, 41, CCSL 62A, tr.
354).
[23] Xem B. Sesboüé, Lịch sử Tín điều, Tập. 1, Thiên Chúa cứu rỗi,
Desclée, Paris, 1994, tr. 246.
[24] Phiên bản tiếng Latin của Kinh tin kính Nicée-Constantinople, từ phiên bản
được Rusticus dịch vào thế kỷ thứ 6 (so sánh I. Ortiz de Urbina, Storia
dei Concili Ecumenici [lịch sử Công đồng Chung] tập I, LEV, 1994,
trang 172).
[25] Xem Éphrem và Grégoire Palamas, và cả Ambroise: Splendor paternae
gloriae [Vẻ Huy hoàng của vinh quang cha] như bài bình luận về lumen
de lumine [ánh sáng bởi ánh sáng], trong Sant’Ambrogio, Opere
poetiche e frammenti [Tác phẩm thơ và đoạn văn]. Inni – Iscrizioni –
Frammenti, a cura di [được biên tập bởi] G. Banterle, G. Biffi, I. Biffi, L.
Migliavacca, Milano-Roma, 1994, Inno II, p. 34-37.
[26] “Học thuyết về Chúa Ba Ngôi không phải là một sự bổ sung và làm suy yếu mà
là sự cực đoan hóa thuyết độc thần của Ki-tô giáo,” K. Rahner, “Tính duy nhất
và Chúa Ba Ngôi trong cuộc đối thoại với Hồi giáo” (1978), trong Œuvres,
22/1b, Dogmatique après le Concile. Fondement de la théologie, doctrine
de Dieu et christologie [Tín điều sau Công đồng. Nền tảng thần học,
tín lý về TC và Ki-tô học] dịch từ tiếng Đức, Cerf, Paris, 2022, tr. 203-221 (tại
đây: trang 213).
[27] Xem M. Wyschogrod, Lời hứa với Abraham, Do Thái giáo và Quan hệ Do
Thái-Thiên chúa giáo, SCM Press, London, 2006, tr. 178.
[28] Xem. D. Boyarin, Le Christ Juif [Chúa Ki-tô người Do
Thái], Cerf, Paris, 2019, tr. 42-66; P. Lenhardt, Sự hiệp nhất của Chúa
Ba Ngôi. Lắng nghe truyền thống của Israel, Nhà xuất bản Parole et Silence,
Paris, 2011; P. Schäfer, Hai vị Thiên chúa trên thiên đường: Khái niệm
của người Do Thái về Thiên Chúa cổ thời, Nhà xuất bản Đại học Princeton,
Princeton (NJ), 2020.
[29] Xem D. Boyarin, Le Christ Juif [Chúa Ki-tô người Do
Thái], tr. 55-56, chẳng hạn. Quan điểm này thực sự được coi là một cách giải
thích có thể có về sách Đa-ni-en trong bản văn tiếng Aram và nhiều bản văn khác
của thời kỳ Đền thờ thứ hai trong thế giới Do Thái, mặc dù nó cũng gây ra rất
nhiều tranh cãi.
[30] Pr 1:9.14; 8,1-36; Kn 1,7; 7,22-27; Hc 24,1-22. Một số
nhà chú giải cũng sử dụng cách diễn đạt “thuyết song thần (duothéisme)” đối với
Khôn ngoan được nhân cách hóa (xem J. Trublet [dir.], La Sagesse
Biblique. De l’Ancien au Nouveau Testament [Đức Khôn ngoan KT. Của Cựu
và Tân Ước], “Lectio Divina 160”, Le Cerf, 1995.
[31] Xem L. W. Hurtado, Một Thiên Chúa, một Chúa. Lòng sùng kính Ki-tô
giáo sơ khai và Chủ nghĩa độc thần cổ xưa của người Do Thái, T&T Clark,
Edinburgh 1998 (1988); R. Bauckham, “God Crucified” (1996), trong R.
Bauckham, Chúa Giêsu và Thiên Chúa của Israel, Paternoster,
Crownhill (Anh) 2008, tr. 1-59. Ví dụ, một phần của Kinh Tin Kính Nicée được
xây dựng trong tác phẩm văn học Do Thái – Ki-tô giáo đầu tiên, Odes of
Solomon [những bài ca tán tụng của Sa-lô-môn], có niên đại từ khoảng
năm 70-125 Công nguyên (xem Ode 14:12-17, trong A. Rahlfs, R.
Hanhart [biên tập], Bản Bẩy Mươi: Phiên bản SESB,
Stuttgart 2006).
[32] Phiên bản tiếng La tinh của Kinh Tin Kính phân biệt biến cố Chúa Kitô nhập
thể “bởi (de)” Chúa Thánh Thần và “từ (ex)” Đức Trinh Nữ Maria.
[33] J. Ratzinger, Einführung in das Christentum, Vorlesungen über das
Apostolische Glaubenbekenntnis [Giới thiệu về Kitô giáo, bài giảng về
Kinh Tin Kính của các Tông đồ], Kösel-Verlag KG, München, 1968, p. 9.
[34] “Vì vậy, theo các thánh giáo phụ, chúng tôi đều đồng lòng dạy rằng chúng
tôi tuyên xưng một Chúa Con duy nhất, là Đức Giêsu Kitô, Chúa chúng ta, là Đấng
hoàn hảo về thần tính và là Đấng hoàn hảo về nhân tính, là Thiên Chúa thật và
là người thật (gồm) một linh hồn có lý trí và một thân xác, đồng bản thể với
Chúa Cha theo thần tính và đồng bản thể với chúng ta theo nhân tính, trong mọi
sự giống chúng ta ngoại trừ tội lỗi, trước các thời đại đã được Chúa Cha sinh
ra theo thần tính, và trong những ngày sau hết cũng được Đức Trinh Nữ Maria, Mẹ
Thiên Chúa theo nhân tính, sinh ra vì chúng ta và cứu rỗi chúng ta,” Công đồng
Chung Chalcedoine (DH, 301).
[35] “Con người được tạo dựng như một tạo vật sẽ không được thần thánh hóa nếu
Chúa Con không phải là Thiên Chúa thật; và con người không thể đứng trước sự hiện
diện của Chúa Cha, nếu người đã mặc lấy thân xác không phải là Ngôi Lời thật của
Người theo bản chất. Tương tự như vậy, chúng ta sẽ không được giải thoát khỏi tội
lỗi và lời nguyền rủa, nếu xác thịt được Ngôi Lời mặc lấy không phải là xác thịt
con người (vì chúng ta sẽ không có điểm chung nào với tất cả những gì xa lạ với
chúng ta)" (Athanase d’Alexandrie, Luận thuyết chống lại những người
theo thuyết Arius, II, 70, bản văn từ ấn bản K. Metzler - K. Savvidis, ghi
chú của Lucian Dinca, bản dịch của Ch. Kannengiesser, Paris, Cerf, SC 599,
2019, trang 237-239).
[36] Ibid., III, 7,3, tr. 297.
[37] Biểu thức này được tìm thấy trong các Giáo phụ, nơi các diễn viên khác
trong lịch sử đôi khi cũng được đề cập cùng với Philatô, chẳng hạn như
"Herod the Tetrarch" (Ignace of Antioche, Thư gửi người
Smyrna, I, 2, trong B. Pouderon, J.-M. Salamito, V. Zarini, Premiers
écrits chrétiens [các trước tác Ki-tô giáo sơ khai], trang 213) hoặc
"Tiberius Caesar" (Justin, Hộ giáo gửi Antoninus, 13,3,
ibid., trang 334).
[38] “Giao ước Cũ, một Giao ước mà Thiên Chúa không bao giờ lên án,” Đức Gioan
Phaolô II, Gặp gỡ các đại diện của cộng đồng Do Thái ở Mainz, ngày
17 tháng 11 năm 1980, n. 3; “Giao ước Cũ không bao giờ bị hủy bỏ”, Sách
Giáo lý của Giáo Hội Công Giáo, 1992, số 1. 121: so sánh Đức
Phanxicô, Niềm Vui Tin Mừng, 2013, IV, số 1. 247.
[39] Công đồng Vatican II, Tuyên ngôn Nostra Aetate, Số 4.
[40] Trong Irénée thành Lyons, Chống lại các tà thuyết, IV, 34,3,
biên tập. A. Rousseau, tập II, SC 100, Paris, Cerf, 1965, tr. 850-853: “Làm sao
các tiên tri có thể tiên đoán được việc đến của Đức Vua, công bố trước tin mừng
về sự tự do mà Người sẽ ban cho, rao giảng trước mọi điều Đấng Ki-tô đã làm bằng
lời nói và việc làm, cũng như Cuộc Khổ Nạn của Người, và công bố trước giao ước
mới, nếu họ đã nhận được sự soi dẫn tiên tri từ một Thiên Chúa khác, Đấng mà
theo bạn, không biết về Thiên Chúa Cha vô biên và vương quốc của Người, và nhiệm
cục của Người, mà Con Thiên Chúa đã hoàn thành trong những ngày sau hết này bằng
cách đến trái đất? ". Xem A. De Halleux, “Lời tuyên xưng của Chúa Thánh Thần
trong KinhTin kính Constantinople”, Revue théologique de Louvain,
năm thứ 10, tập san. 1, 1979, trang. 5-39. Kinh Tin Kính của Épiphane de
Salamine có niên đại từ năm 374 khai triển chủ đề này xa hơn: "Chúng tôi
tin kính Chúa Thánh Thần, Đấng đã phán dạy trong Lề Luật và rao giảng qua các
tiên tri, Đấng đã xuống sông Jordan, phán dạy qua các tông đồ và ngự trong các
thánh" (DH, 44).
[41] Gioan II, Thư Olim quidem, tháng 3 năm 534 (DH, 401).
"Nếu ai không tuyên xưng rằng Chúa chúng ta là Đức Giêsu Kitô, Đấng đã bị
đóng đinh trong xác thịt, là Thiên Chúa thật và là Chúa vinh quang và là một
trong Ba Ngôi Chí Thánh, thì người đó phải bị vạ tuyệt thông", Công đồng
Constantinople lần thứ hai, Anathema 10 (DH, 432).
[42] “Những gì đã được hoàn thành trong Chúa Kitô vẫn phải được hoàn thành
trong chúng ta và trong thế giới. Sự hoàn thành cuối cùng sẽ là sự hoàn thành của
ngày tận thế, với sự phục sinh của người chết, trời mới và đất mới. Sự mong đợi
Đấng cứu thế của người Do Thái không phải là vô ích. Đối với chúng ta, nó có thể
trở thành một động lực mạnh mẽ để duy trì chiều kích cánh chung của đức tin của
chúng ta. Giống như họ, chúng ta sống trong sự mong đợi. Sự khác biệt là đối với
chúng ta, Đấng sẽ đến sẽ có các đặc điểm của Chúa Giêsu này, Đấng đã đến và hiện
diện và hành động giữa chúng ta" (Ủy ban Kinh thánh Giáo hoàng, Dân
tộc Do Thái và Kinh thánh của họ trong Kinh thánh Kitô giáo, 2001, II, số
21).
[43] Xem Sách Giáo lý của Giáo Hội Công Giáo, 1992, III, số. 1848.
[44] Xem Công đồng Orange (529), điều luật 1 (DH, 371) và điều luật 2 (DH,
372).
[45] Theo Thánh Irénée, Chúa Giêsu ở đây ám chỉ đến “những người đã nhận được
ơn làm con nuôi” nơi Người. Xem thêm Thánh Irénée thành Lyons, Chống lại
tà giáo, lên án và bác bỏ thuyết Ngộ Đạo với cái tên dối trá, biên tập. A.
Rousseau, Paris, Cerf, 19913, quyển III, 6.1, tr. 288-289.
[46] “Đức Kitô, con người ở trong Thiên Chúa, hằng hữu là một với Thiên Chúa, đồng
thời là sự mở ra liên tục của Thiên Chúa cho con người. Do đó, chính Người là
điều mà chúng ta gọi là “thiên đàng”, vì thiên đàng không phải là một không
gian, mà là một ngôi vị, ngôi vị của người mà trong Người, Thiên Chúa và con
người luôn hiệp nhất không tách biệt. Và chúng ta lên thiên đàng, vâng, chúng
ta vào thiên đàng, theo mức độ chúng ta đến với Chúa Giêsu Kitô và vào trong
Người,” J. Ratzinger, JRGS 6/2, tr. 861. Xem thêm H. U. von
Balthasar, “Eschatology [cánh chung],” trong J. Feiner, J. Trütsch, và F.
Böckle (eds.), Fragen der Theology heute [Những câu hỏi về thần
học ngày nay], Einsiedeln, Zurich, Cologne, 1957, trang 403-421 (ở đây trang
407-408).
[47] Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Mục vụ, Gaudium et spes,
I, số 22.
[48] Xem Gioan Thánh Giá, Bài ca tâm linh A 38, 3-7; Bài
ca tâm linh B 39, 2-7, trong Jean de La Croix Œuvres
complètes [Gioan Thánh giá, tác phẩm trọn bộ], bản dịch. M. du
Saint-Sacrament, Cerf, Paris, 1997, tr. 519-522; 1425-1428.
[49] Phaolô VI, “Diễn văn kết thúc Công đồng Vatican II,” 1965, § 8.
[50] Xem Công đồng Chalcedoine, DH, 301.
[51] Xem Kinh Tin Kính của các Tông Đồ.
[52] Xem Thomas Aquinas, Summa Contra Gentiles, IV, 81.
[53] B. Pascal, Les Pensées, biên tập. Jacques Chevalier, Paris,
Gallimard (“La Pléiade”), 1954, tr. 1207, mục 258; xem Đức Phanxicô, Tông
thư Sublimitas et Miseria hominis, ngày 19 tháng 6 năm 2023, nhân kỷ
niệm 400 năm ngày sinh của Blaise Pascal.
[54] Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Tín lý Lumen Gentium,
VII, số 1. 48; Bộ Giáo lý Đức tin, Dominus Iesus, 2000, VI, số 20.
[55] Hippolyte de Rome, Traditio Apostolica [truyền thống tông
đồ], 6, Aschendorff, Münster, 1963, tr. 19.
[56] “Cũng như lòng nhân từ duy nhất của Thiên Chúa thực sự lan tỏa dưới nhiều
hình thức khác nhau giữa các loài thụ tạo, thì sự trung gian duy nhất của Đấng
Cứu Chuộc không loại trừ, nhưng đúng hơn, kêu gọi một sự hợp tác đa dạng từ
phía các loài thụ tạo, tùy thuộc vào một nguồn duy nhất,” Công đồng Chung
Vatican II, Hiến chế tín lý Lumen Gentium, VIII, số 1. 62.
[57] Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Mục vụ Gaudium et spes,
II, số 24-25.
[58] Ibid., II, số 22.
[59] Công đồng chung Vatican II, Hiến chế tín lý Lumen Gentium, số
1.
[60] Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Sacrosanctum Concilium,
Phụ lục.
[61] Théodoret de Cyr, Lịch sử Giáo hội, “Thư của Công đồng gửi đến
Giáo hội Alexandrie”, I,9, tập I, sách I-II, bản văn tiếng Hy Lạp (GCS,
NF 5, 19983) của L. Parmentier và G.C. Hansen, với chú thích của J.
Bouffartigue, phần giới thiệu của A. Martin, phần dịch của P. Canivet, được J.
Bouffartigue, A. Martin, L. Pietri và F. Thelamon, Paris, Cerf, SC 501, xem xét
và chú thích. 220-221 và 227.
[62] Xem Lettera alle Chiese [Thư gửi các Giáo hội], công bố
trong H. Pietras, Concilio di Nicea (325) [Công đồng Nicée]
(325) nel suo Contesto [trong bối cảnh của nó], GBPress, Roma,
2021, p. 204-208 (Eusebius, Vita Constantini [Tiểu sử
Constantine], 3.17-20); “Purtroppo con Questa Decisione venne abbandonata la
data comune di Pasqua tra cristiani ed ebrei”, Card. K. Koch, “Verso una
celebrazione ecumenica del 1700° anniversario del Concilio di Nicea [Thật không
may, với Quyết định này, ngày lễ Phục sinh chung giữa các Ki-tô hữu và người Do
Thái đã bị hủy bỏ", ĐHY Koch nói, "Hướng tới lễ kỷ niệm chung nhân kỷ
niệm 1700 năm Công đồng Nicea (325-2025)”, L’Osservatore Romano,
ngày 30 tháng 4 năm 2021.
[63] Tương ứng, Đức Gioan Phaolô II, Cuộc gặp gỡ với Cộng đồng Do Thái
tại Roma, ngày 13 tháng 4 năm 1986, số 4, và Benedict XVI, Ánh sáng
thế gian. Đức Giáo Hoàng, Giáo hội và những dấu chỉ của thời đại. Phỏng vấn
P. Seewald, dịch. N. Casanova và O. Mannoni, Paris, Bayard, 2011, tr. 114.
[64] Athanase d’Alexandrie, Cuộc đời và hành vi của Cha Thánh Anthony,
Linh đạo phương Đông, số 28, dịch. B. Lavaud, op., Bégrolles en Mauges, 1979,
tr. 75.
[65] “Nếu chúng ta cũng không được ban cho khả năng gặp gỡ thực sự với Người,
thì cũng giống như tuyên bố sự mới mẻ của Ngôi Lời đã nhập thể đã cạn kiệt. Ngược
lại, Nhập thể, ngoài việc là biến cố mới duy nhất mà lịch sử biết đến, cũng
chính là phương pháp mà Chúa Ba Ngôi đã chọn để mở ra con đường hiệp thông cho
chúng ta. Đức tin Kitô giáo hoặc là một cuộc gặp gỡ với Người đang sống, hoặc
là không tồn tại. Phụng vụ bảo đảm cho chúng ta khả năng gặp gỡ như vậy”, Đức
Phanxicô, Tông thư Desiderio desideravi, 2022, n. 10-11.
[66] Xem À Diognète [gửi Diognète, V,10-11, trong B. Pouderon,
J.-M. Salamito, V. Zarini, Những tác phẩm Kitô giáo đầu tiên, tr.
814.
[67] Athénagoras, Legatio (Supplicatio) pro Christianis (176-180
AD) 12.3; so sánh 24.2, SC 379, trang 108 và trang 160.
[68] Ambroise, De fide ad Gratianum [Về đức tin nơi Gratian]
I, 1.8, (CSEL 78, p. 7).
[69] Hilaire de Poitiers, De Trinitate II,1 (CCSL 62, trang
38).
[70] Éphrem de Nisibis, De fide (Chống lại những người tranh
chấp) dịch. J. B. Morris, Tuyển tập tác phẩm của Thánh Ephrem người
Syria, 1847, nhịp 52, số. 1 (Morris, trang 273); 59, số 2 (ibid., tr. 300);
76, số 1 (ibid., tr. 347).
[71] Athanase, Luận thuyết chống lại những người theo thuyết Arius,
SC 599, II, 41,4, tr. 144-145, và 41,5, P. 146-147.
[72] Xem thêm Basile de Césarée Về Chúa Thánh Thần, 26, SC 17bis,
tr. 337: “Chúng ta là Kitô hữu như thế nào? Bởi đức tin, mọi người sẽ nói vậy.
Nhưng chúng ta được cứu rỗi như thế nào? Bởi vì chúng ta được tái sinh từ trên
cao, rõ ràng là, bởi ân sủng của phép rửa tội. Bởi vì nếu không thì chúng ta sẽ
như thế nào? Sau khi có được sự hiểu biết về sự cứu rỗi này do Chúa Cha, Chúa
Con và Chúa Thánh Thần mang lại, chúng ta có từ bỏ “hình thức giảng dạy” (typon
didachès, Rô-ma 6:17) đã nhận được không? [...] Vì nếu phép rửa tội đối với
tôi là nguyên tắc của sự sống và nếu ngày đầu tiên là ngày tái sinh, thì rõ
ràng là lời quý giá nhất cũng sẽ là lời đã được tuyên bố khi tôi nhận được ân sủng
của sự làm con nuôi. Tương tự như vậy, liên quan đến Chúa Thánh Thần:
Athanase, Lá thư thứ nhất gửi Serapion, số 30 (Athanase, Werke I/1
tr. 523-526).
[73] Athanase, Luận thuyết chống lại những người theo thuyết Arius,
SC 599, II, 42,3, tr. 149; Basile de Césarée, De Spiritu sancto [Về
Chúa Thánh Thần], 26, SC 17bis, tr. 336-339; Grégoire de Nysse, Diễn
văn giáo lý, I,2,e, bản văn tiếng Hy Lạp của E. Mühlenberg, phần giới thiệu,
bản dịch và chú thích của R. Winling, Paris, Cerf, SC 453, 2000, tr. 153.
[74] Xem Ambroise, De fide ad Gratianum I, 9.58 (CSEL 78, tr.
25); còn Zeno xứ Verona, Sermones, liber II, serm. II,5,9 (CCSL 22,
trang 167).
[75] Xem Athanase, De decretis Nicaenae synodi [về các sắc lệnh
của công đồng Nicée], 33-1 đến 33-7, bản dịch trong L. Dîncă, Christ
and the Trinity in Athanase of Alexandria [Chúa Ki-tô và Chúa Ba Ngôi
trong Athanase thành Alexandrie], Paris, Cerf, Patrimoines, p. 376-377, 2012 và
chú thích 2 và 3, tr. 376.
[76] Hilaire de Poitiers, Contre Constance [chống lại
Constance], 16, phần giới thiệu, bản văn phê bình, bản dịch, ghi chú và chỉ mục
của A. Rocher, Paris, Cerf, SC 334, 1987, tr. 200-201. [Bảo vệ Nicée trước lời
chỉ trích là không phù hợp với Kinh thánh: theo ông, những căn bệnh mới đòi hỏi
một phương thuốc mới. Vì vậy, cụm từ "innascible", vốn là sở thích của
Arius, Aethius và Eunomius, cũng không phải là một từ trong Kinh thánh dành cho
Chúa Cha: "Các ngươi ra lệnh rằng 'Chúa Con giống như Chúa Cha [similem
Patri Filium]', cụm từ này không được công bố trong các sách Tin mừng: tại
sao các ngươi không bác bỏ nó?"
[77] Athanase, Epistula ad Afros episcopos [Thư gửi các giám mục
Phi Châu], 1,1.3 (Athanase, Werke II/1, tr. 322f.); Kinh Tin
Kính Nicée là “đủ”. Xem thêm Athanase, Epistula ad Epictetum [thư
gửi Epictetum], 1 (ibid., I/1, p. 705f.).
[78] Thuật ngữ "Nicéen" cũng có thể áp dụng cho các công thức tín điều
mở rộng Kinh Tin kính Nicée, ít nhất miễn là chúng giữ nguyên nội dung của nó
và không áp dụng các học thuyết đối lập. Xem DH, 300 (và các phần
trên, § 4).
[79] Công đồng Chalcédoine, Actio 3, 10.12; 2,1,2, 79 [tiếng Hy lạp];
2,3,2, 5f [tiếng Latinh]) (DH, 300); "Định nghĩa" (horos)
của Chalcédoine dựa trên Nicée, với Kinh Tin Kính của 150 Giáo phụ tụ họp tại
Constantinople (ACO 2,1,2, 126-129 [Hy lạp]): "Bây giờ, đối với kiến thức
hoàn hảo và củng cố đức tin đúng đắn, Kinh Tin Kính khôn ngoan và bổ ích này của
ân sủng thần linh đã đủ tự nó, bởi vì nó dạy về Chúa Cha, Chúa Con và Chúa
Thánh Thần điều gì là dứt khoát, và đặt sự nhập thể của Chúa trước mắt những ai
sẵn sàng chấp nhận nó bằng đức tin. »: “Sufficeret quidem ad plenam cognitionem
pietatis et assertionem sapiens hoc et salutare divinae gratiae Symbolum; de
Patre enim et de Filio et de Spiritu sancto sự hoàn hảo docet et inhumanationem
fideliter accipientibus repraesentat” [Kinh Tin Kính khôn ngoan và hữu ích này
về ân sủng của Chúa thực sự đủ để hiểu biết đầy đủ về lòng đạo đức và khẳng định
lòng đạo đức đó; Vì nó dạy về sự hoàn hảo của Chúa Cha, Chúa Con và Chúa Thánh
Thần, và trình bày sự vô nhân đạo cho những ai trung thành tiếp nhận nó] (COeD,
1962, p. 60).
[80] Đức Phanxicô, Sắc lệnh Năm Thánh Thường lệ năm 2025, Spes non
confundit, n. 17.
[81] Đây là một sự ám chỉ tượng trưng đến sách Sáng thế 14:14.
[82] Athanase, De synodis 5, 1-3 (Athanase, Werke II/1
p. 234).
[83] Basile de Césarée, Homilia 16 in illud “In principio erat
Verbum [từ khởi thủy đã có Ngôi Lời”, PG 31, col.
471-482. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, không giống như lời mở đầu của Tin mừng
Gioan, Kinh Tin Kính tránh sử dụng thuật ngữ "Logos". Là một khái niệm
trung tâm của triết học Hy Lạp, nó gần như chắc chắn được các Giáo phụ quen thuộc
với triết học Hy Lạp hiểu theo cách phụ thuộc (Arian).
[84] "Kẻ nào, giống như Photin hay Arius, 'không tin rằng Chúa Kitô là
Thiên Chúa, hoặc Chúa Con đến từ Chúa Cha,' thì xúc phạm đến Thánh sử Gioan
(Chromatius thành Aquileia, Bài giảng 21:3, SC164, tr. 44).
"Đối với người theo Chúa Kitô, luôn có ánh sáng ban ngày, vì họ bước đi
trong ánh sáng vĩnh cửu" (Bài giảng 18:1, SC 164, tr. 8). "Ngai vàng
của Thiên Chúa là một, ngai vàng của uy quyền của Chúa Cha và uy quyền của Chúa
Con", "không có sự khác biệt về phẩm giá" (Bài giảng 8:4,
SC 164, tr. 192-195).
[85] Zénon de Vérone, Sermones, liber II, sermo II, 5, n° 9 và 10,
CCSL 22, p. 167; Bài giảng II, 8, tr. 176-178.
[86] Jean Chrysostome, Ba bài giáo lý rửa tội, III,1, phần giới thiệu,
bản văn phê bình, bản dịch và ghi chú của A. Piédagnel, với sự cộng tác của L.
Doutreleau, s.j., Paris, Cerf, SC 366, 1990, tr. 214-215.
[87] Augustin d’Hippone, De agone christiano [Về cuộc đấu
tranh của Kitô giáo], 18, CSEL 41; De fide et symbolo [về đức
tin và kinh tin kính], 5 và 18, CSEL 41. Cuộc tranh luận thần học đúng đắn với
những người theo phái đồng dạng [homoïen] được Thánh Augustine dẫn đầu
trong De Trinitate I - VII cũng như trong Contra
sermonem Arianorum và Contra Maximinum haereticum Arianorum
episcopum [Chống lại bài giảng của những người theo thuyết Arius và chống
lại kẻ dị giáo Maximus của thuyết Arius, giám mục] (Augustinus, Opera –
Werke, Latein-deutsch: Antiarianische Schriften, 2008).
[88] Grégoire de Nysse, Bài giảng giáo lý, 39, 2, bản văn tiếng Hy
Lạp của Mühlenberg, phần giới thiệu, bản dịch và ghi chú của Raymond Winling,
SC 453, Paris, Cerf, 2000, tr. 329-331: “Do đó, một tâm trí khôn ngoan, trong mọi
trường hợp, cần phải đưa ra sự lựa chọn giữa hai bên sau đây: hoặc tin rằng Tam
vị thánh thuộc về trật tự của bản chất bất tạo, và do đó, trong sự tái sinh
thiêng liêng, coi đó là nguồn gốc của sự sống riêng của mình; hoặc, nếu họ cho
rằng Chúa Con và Chúa Thánh Thần là xa lạ với bản chất của Thiên Chúa, Đấng vốn
là đầu tiên, chân thực và tốt lành, nghĩa là với bản chất của Chúa Cha, thì sẽ
không bao gồm niềm tin này vào đức tin mà họ chấp nhận tại thời điểm tái sinh,
để tránh việc họ vô tình bước vào bản chất bất toàn cần có ai đó sửa đổi nó và
do đó trở lại theo một cách nào đó với những gì đồng nhất với họ, bởi vì đức
tin của họ đã quay lưng lại với bản chất tối cao. »
[89] Ambroise, In Lucam IV,67, CSEL 32, tr. 173.
[90] A. Grillmeier, “Das “Gebet zu Jesusˮ und das “Jesusgebet [Lời cầu nguyện với
Chúa Giêsu” và “Lời cầu nguyện Chúa Giêsu”, trong Fragmente zur Christologie.
Studien zum altkirchlichen Christusbild [Những mảnh vỡ về Kitô học.
Nghiên cứu về hình ảnh Chúa Kitô của giáo hội sơ khai], Friborg 1997, tr.
357-371.
[91] 2 Cô-rinh-tô 12:8.9; Rô-ma 10:12; 2 Phê-rô 3:18; những lời cầu nguyện được
đưa vào phụng vụ: 1 Cr 16:22; Khải Huyền 22:20; so sánh Sách Didaché 10,6.
[92] Đặc biệt Pl 2:6-11; Cl 1:15-20; 1Tm 3-10; 1 Tm 3:16; Khải Huyền 5:6-14.
[93] Xem De oratione trong Origène, Về cầu nguyện; Lời
khuyên về sự tử đạo, Dẫn nhập, bản dịch và ghi chú của G. Bardy, Paris, Thư
viện Lecoffre-Gabalda, 1932, X,2, tr. 55; XV,1, tr. 77: “Nếu chúng ta hiểu cầu
nguyện là gì, có lẽ chúng ta sẽ thấy rằng chúng ta không nên cầu nguyện với bất
cứ sinh vật nào và thậm chí không nên cầu nguyện với Chúa Kitô”; XVI,1: tr.
81-82; Chống lại Celsum, VIII, 13, biên tập. và dịch. M. Borret,
s.j., Paris, Cerf, SC 150, 1969, tr. 200-203.
[94] Basile de Césarée, Về Chúa Thánh Thần, 25-29.68, SC 17bis, tr.
334-350; P. 488-490.
[95] Ví dụ, Athanase, người sử dụng Vinh tụng ca truyền thống theo cách chống lại
Sabellian, và Basile de Césarée, Sur le Saint-Esprit [Về Chúa
Thánh Thần], 3.4.16, SC 17bis, tr. 256-260 và trang. 298-300, nhấn mạnh sự khác
biệt giữa oikonomia (sự trung gian cứu rỗi của Chúa Kitô)
và theologia (con có tầm quan trọng ngang bằng).
[96] Xem ví dụ Traditio apostolica [truyền thống tông đồ]: khi
tấn phong giám mục và linh mục, cũng như trong Lời nguyện Thánh Thể, lời tôn
vinh cuối cùng là: "nhờ tôi tớ Chúa là Đức Giêsu Kitô, nhờ Người mà vinh
quang thuộc về Chúa Cha, và Chúa Con, và Chúa Thánh Thần"; Origène, Bài
giảng về Thánh Luca: Bản văn tiếng Latinh và các đoạn văn tiếng Hy Lạp,
XXXVII, 5, phần giới thiệu, bản dịch và chú thích của H. Crouzel, F. Fournier, P.
Périchon, Paris, Cerf, SC 87, 1962, tr. 440-441; Grégoire de Nazianze, Oratio 19,
số. 17, PG 35, cột. 1064: “cùng một vinh quang thần linh, thuộc về Chúa Cha,
Chúa Con và Chúa Thánh Thần”; Oratio 17, số. 13, PG 35, cột.
981: "...trong Chúa Giêsu Kitô, Chúa chúng con, Người được vinh quang, quyền
năng, danh dự, và quyền thống trị, cùng với Đức Chúa Cha và Đức Thánh Thần, như
đã có và sẽ có, bây giờ và cho đến đời đời."
[97] Basile de Césarée, Về Chúa Thánh Thần, XXIX,73, SC 17bis, tr.
511. Ví dụ của Giám mục Léontius thành Antioche cho thấy vấn đề về hình thức của
lời tôn vinh có thể trở nên bùng nổ như thế nào trong đời sống của các Giáo hội
địa phương: để không bất đồng với những người theo thuyết Arius hoặc những kẻ
thù của họ, ngài không còn đọc to những lời tôn vinh nữa, nhưng "người ta
chỉ có thể nghe thấy kết luận: 'trong cõi vĩnh hằng'": Théodoret de
Cyr, Hist. v.v. 2,24,3, SC 501, trang. 446.
[98] Basile de Césarée, Epistula 159, 2; tập 125, 3, Courtonne
II, tr. 86 s., sau đó là trang 33 s. Xem thêm Về Chúa Thánh Thần,
VII,16, SC 17bis, tr. 298-301; X,24, trang 332-335; X,26, trang 336-339.
[99] Bản văn trong A. Grillmeier, Fragmente zur Christologie [mảnh
vỡ Ki-tô học], Fribourg 1997, tr. 365.
[100] Grégoire de Nysse, Thư từ, giới thiệu, bản dịch và ghi chú của
P. Maraval, Paris, Cerf, SC 363, tr. 283-285.
[101] Cassiodorus, Expositio psalmorum [Giải thích Thánh vịnh],
prooem. Số 17, CCSL 97, tr. 22-23.
[102] Thượng hội đồng Vaison lần thứ 2 (năm 524 Công nguyên), điều luật 5,
Mansi 8, cột. 725: “Quia non solum in sede apostolica, sed etiam per totum
Orientem et totam Africam vel Italiam propter Haereticorum astutiam, qui Dei
filium non semper cum Patre futisse, sed a tempore coepisse blasphemant, in
omnibus clausulis post Gloriam patri, v.v.” Sicut erat in principio dicitur;
etiam et nos in universis ecclesiis nostris hoc ita dicendum esse decernimus.
[Bởi vì không chỉ ở Tòa thánh, mà còn trên khắp phương Đông và toàn bộ Châu Phi
hoặc Ý, vì sự xảo quyệt của những kẻ dị giáo, những kẻ nói phạm thượng rằng Con
Thiên Chúa không phải lúc nào cũng ở cùng Chúa Cha, nhưng bắt đầu trong thời
gian, trong tất cả các câu sau Vinh danh Chúa Cha, v.v. như đã có trước vô
cùng”; chúng tôi cũng ra sắc lệnh rằng điều này phải được nói trong tất cả các
giáo hội của chúng ta].»
[103] Sozomen, Lịch sử Giáo hội. v.v. 8, 8, 1-3, GCS NF 4, tr.
360s.; Ambroise, Contra Auxentium sermo de basilicis tradendis [Chống lại bài
giảng của Auxentius về việc từ bỏ các vương cung thánh đường] n° 34, CSEL,
82/3, p. 105.
[104] Chẳng hạn, xem De Nativitate [về việc giang sinh] IV,
143-214 và XI. Bản văn Nativ. IV, 154-156 rất rõ ràng: “Trong
khi Người nằm trên ngực Mẹ / trong ngực Mẹ, mọi loài thọ tạo đều nằm. / Người
im lặng như một đứa trẻ và Người vẫn bắt các tạo vật của Người thực hiện mọi mệnh
lệnh của Người. / Vì nếu không có Đấng sinh ra đầu tiên, / không ai có thể / tiếp
cận được Yếu tính. / Chỉ có Người mới có khả năng làm được điều đó” (biên tập
Beck, Louvain 1959, CSCO 186, tr. 39; 187, tr. 34; dịch từ tiếng Pháp F. Cassingena-Trévedy,
o.s.b., Paris, Cerf, 2001, SC 459, tr. 103).
[105] Về Đức tin LXXVI, 1-3. 7, (biên tập. Beck, Louvain,
1955, CSCO 154, tr. 232-233; 155, tr. 198-199; bản dịch tiếng Anh, J. T.
Wikes, St. Ephrem the Syrian. The Hymns on Faith [Thánh Ephrem
người Syria. Các Thánh Ca về Đức Tin], Washington D.C., CUA Press, 2015, tr.
361-362); ibid., VI, 1-8 (CSCO 154, tr. 24-27; 155, tr. 18-20; Wikes, tr.
90-93).
[106] Xem Các Thánh Ca về Đức Tin, XL và LXXIII.
[107] Các Thánh Ca về Đức Tin, LII, 1-3 (CSCO 154, trang 161-162;
CSCO 155, trang 138; Wikes, trang 269).
[108] Ephrem de Nisibe, Những bài thánh ca chống lại tà giáo. Những bài
thánh ca chống lại Julien, tập I. Những bài thánh ca chống lại tà
giáo I-XXIX, XXII, 20, Bản văn phê bình CSCO của E. Beck, o.s.b.; phần
giới thiệu, bản dịch, ghi chú và mục lục của D. Cerbelaud, o.p., Paris, Cerf,
SC 587, 2017, tr. 399. Cần lưu ý rằng, ngay cả khi lời dạy của Thánh Ephrem
hoàn toàn phù hợp với nền chính thống Nicée, thì từ vựng và cách diễn đạt lại
không giống với từ vựng và cách diễn đạt của Nicée, điều này chắc chắn là do
hình thức lời dạy này được lựa chọn một cách có ý thức, mang tính thi ca và
không mang tính diễn ngôn. Xem thêm Wikes, trang. 36-39.
[109] Balaï (Balaeus), Gebete, BKV 26, tr. 92s.; Isaac thành
Antioche, bài thơ đầu tiên về Sự Nhập Thể (S. Isaaci Antiochei Opera
omnia I, ed. G. Bickell, 1873, p. 23).
[110] Prudentius, Apotheosis, linea 309-311, CCSL 126, tr. 87.
[111] Xem Irénée, thường được Henri de Lubac trích dẫn: “Omnem novitatem
attulit, semetipsum afferens [Người mang theo tất cả sự mới mẻ, mang theo cả
chính mình]”, Irénée de Lyon, Contre les hérésies, IV,34,1, ed. A.
Rousseau, tập II, SC 100, Paris, Cerf, 1965, tr. 846-847; xem thêm Đức
Phanxicô, Niềm Vui Tin Mừng, 2013, số 1. 11.
[112] Về sự phân biệt này, xem Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Tín
lý Dei Verbum, I, số. 2-5 và II, n. 7-8.
[113] “Chúng ta không thể biết Thiên Chúa nếu không có sự giúp đỡ của Thiên
Chúa,” Irénée thành Lyons, Contre les Hérésies, IV,5,1, tập II, SC
100, tr. 426-427.
[114] “Nếu chúng ta nhận lời chứng của loài người, thì lời chứng của Thiên Chúa
còn cao cả hơn, vì đây là lời chứng của Thiên Chúa, rằng Người đã làm chứng về
Con của Người. “Bất cứ ai tin vào Con Thiên Chúa thì có lời chứng trong mình”
(1 Ga 5:9).
[115] Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Tín lý Dei Verbum, I, số
2.
[116] J. Ratzinger, Gesammelte Schriften [bài viết sưu tầm],
Band VI/1, 408f, Herausgeber: Gerhard Ludwig Müller, Freiburg im Breisgau,
Herder Verlag, 2014; J. Ratzinger/Benedict XVI, Chúa Giêsu thành
Nazareth, 1. Từ phép rửa ở sông Jordan đến biến hình, Paris, Flammarion,
2007, tr. 377-378.
[117] Xem Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Tín lý Dei Verbum,
I, số 2; so sánh 2 Pr. 1:4.
[118] Xem Thomas Aquinas, Summa Theologica, II-II, q.25, a.1, Resp.
[119] Thánh Phao-lô nhấn mạnh rằng Chúa Ki-tô đưa chúng ta vào chính tư tưởng của
Thiên Chúa, vì ngài trích dẫn Isaia 40:13: “Ai đã biết tâm trí của Chúa (Bản Bẩy
Mươi: noun Kuriou; tiếng Do Thái: ruah Adonai) để chỉ dạy
Người? Vậy mà chúng ta có tâm trí của Chúa Ki-tô" (so sánh thêm Rô-ma
11:34). Xem M. Quesnel, Thư thứ nhất gửi tín hữu Cô-rinh-tô, Bình luận
Kinh thánh: Tân Ước, Cerf, 2018, tr. 88-92.
[120] Đức Phanxicô, Thông điệp Ánh sáng đức tin, 2013, n. 18.
[121] Ibid., số. 27, trích dẫn Thánh Grégoire Cả, Homiliae
in Evangelia [các bài giảng lễ về Tin Mừng], II, 27, 4: PL 76, 1207.
[122] Xem Đức Phanxicô, Bài phát biểu tại Naples nhân hội nghị “Thần học
sau Niềm vui Chân lý trong bối cảnh Địa Trung Hải”, ngày 21 tháng 6 năm
2019, tr. 9.
[123] “Qua sự hùng vĩ và vẻ đẹp của các thụ tạo, người ta có thể chiêm ngưỡng,
bằng loại suy, Tác giả của chúng” (Kn 13:5). Xem Sancti Thomae de
Aquino Scriptum super Sententiis [sách Các Mệnh đề của Thánh Thomas
Aquinas] liber I, q. 1, a. 2, ad 2, gợi lên “analogia creaturae ad
Creatorem [loại suy tạo vật đến với đấng tạo dựng]”.
[124] Xem M. Lochbrunner, Analogia Caritatis. Darstellung und Deutung
der Theologie Hans Urs von Balthasars [Loại suy đức ái. Trình bày và
diễn giải thần học của Hans Urs von Balthasar], Freiburg im Brisgau – Basel –
Wien, Herder, coll. “Freiburger Theologische Studien”, số 120, 1981, tr. 62 và
trang. 292-293. Xem thêm Ủy ban Thần học Quốc tế (ITC), Thần học, Kitô
học và Nhân học, 1981, D, số 1: “Lời loan báo với Chúa Giêsu Kitô, Con
Thiên Chúa, là đối tượng của nó, tự thể hiện dưới dấu hiệu Kinh thánh là cho bạn.
Đây là lý do tại sao toàn bộ Kitô học phải được xử lý theo quan điểm cứu thế học.
Do đó, theo một nghĩa nào đó, đúng là các tác giả hiện đại đã cố gắng phát triển
một Kitô học “chức năng”. Nhưng, ngược lại, cũng phải cho rằng “sự hiện hữu vì
người khác” của Chúa Giêsu Kitô không thể tách rời khỏi mối quan hệ của Người với
Chúa Cha hoặc khỏi sự hiệp thông mật thiết của Người với Người và do đó, nó nhất
thiết phải dựa trên mối quan hệ con cái vĩnh cửu của Người. Sự hiện hữu trước của
Chúa Giêsu Kitô, qua đó Thiên Chúa truyền đạt chính mình cho con người, giả định
sự hiện hữu trước của Người. »
[125] Đây là lý do tại sao Thánh Thomas Aquinas nhấn mạnh rằng Ađam đã được ban
cho ân sủng khi được tạo dựng, nếu không có ân sủng này, ông sẽ không thể thực
hiện được ơn gọi làm người của mình. Xem siêu phẩm Sancti Thomae de
Aquino Scriptum Sententiis liber II, d.29, q.1, a.2; d.30, câu 1, câu
1; Summa Theologica, I, q.95, a.1; I-II, câu 109, câu 5.
[126] J. Ratzinger/Benedict XVI, Họ sẽ nhìn vào Đấng họ đã đâm, Những
đóng góp cho một nền Kitô học tâm linh, được dịch từ tiếng Đức bởi R.
Kremer và M.L. Wilverth-Guitard, Paris, Éd. Salvator, 2006, tr. 29 (JRGS VI/2,
trang 701).
[127] Sđd, tr. 30-31 (JRGS VI/2, trang 702).
[128] “Thật, thật, Ta bảo các ngươi: Con không thể tự mình làm bất cứ điều gì,
ngoại trừ điều Người thấy Chúa Cha làm. Bất cứ điều gì Chúa Cha làm, thì Con
cũng làm. Vì Chúa Cha yêu Chúa Con và cho Người thấy mọi điều Người làm. Người
sẽ cho Người thấy những việc lớn hơn nữa, khiến các ngươi phải kinh ngạc” (Ga
5:18-20); “Đây là điều anh em đã nghe từ lúc khởi đầu: Chúng ta hãy yêu thương
nhau” (1 Ga 3:11).
[129] J. Ratzinger/Benedict XVI, Họ sẽ nhìn vào Đấng họ đã đâm, tr.
38 (JRGS VI/2, trang 707).
[130] Xem Đức Bênêđíctô XVI, Thông điệp Caritas in veritate, 2009,
số 1. 33.
[131] P. Florensky, Cột trụ và nền tảng của chân lý, L’Âge d’Homme,
Lausanne, 1975, tr. 42 (bản dịch đã sửa đổi). Khi Florensky nói về "định
nghĩa của Giáo hội" thay vì định chế tôn giáo, ông muốn nói đến mầu nhiệm
Giáo hội trong tất cả chiều sâu huyền nhiệm và thần học của nó.
[132] “ΤοῦΘεοῦΛόγονἀρνούμeνοι, εἰκότωςκαὶλόγονπαντόςεἶσινἕρημοι”,
Athanase, Il credo di Nicea, I, 2,1, trans. E. Cattaneo, Roma,
Città Nuova, 2001 (xem PG 25, 425 D-428 A); dịch trích dẫn P. 57. Xem thêm
Athanase, De decretis Nicaenae synodi, trong L. Dîncă, Le
Christ et la Trinité chez Athanase d’Alexandrie [Chúa Ki-tô và Chúa Ba
Ngôi nơi Thánh Anathase thành Alexandrie], p. 334-380.
[133] Xem Augustine, Confessions, III, vi, 11, CCL 27, tr. 33;
Thomas Aquinas, Summa Theologica, I, q.104, a.1, Resp.
[134] Xem §§ 32 đến 37 ở trên.
[135] Xem CTI, Thần học, Kitô học và Nhân học, 1982, C.
[136] Đức Phanxicô, Tông huấn Niềm Vui Tin Mừng, 2013, III, số 1.
115.
[137] “Bản chất của con người là thực sự và hoàn toàn đạt được nhân tính chỉ
thông qua văn hóa, nghĩa là bằng cách vun trồng những điều tốt lành và giá trị
của thiên nhiên,” Gaudium et Spes, II, ch. II, Số 53, § 1.
[138] Đức Phanxicô, Tông huấn Niềm Vui Tin Mừng, 2013, III, n. 115.
Xem thêm ví dụ, idem, Thư về vai trò của văn học trong quá trình hình
thành, ngày 17 tháng 7 năm 2024; Thư về việc đổi mới việc nghiên cứu
lịch sử Giáo hội, ngày 21 tháng 11 năm 2024.
[139] Đức Phanxicô, Tông hiến Veritatis Gaudium, 2017, số 1. 2, được
lấy cảm hứng từ Tông Huấn của Đức Giáo Hoàng Phaolô VI, Evangelii
Nuntiandi, 1975, 19.
[140] Công đồng chung Vatican II, Sắc lệnh Ad Gentes, II, số 14.
11.
[141] Ví dụ, Egô eimi của Tin mừng thứ tư, hoặc thuật ngữ của
Híp-ri 1:3 hoặc 2 Phê-rô 1:4.
[142] “Khi Giáo hội tiếp xúc với các nền văn hóa lớn mà trước đây chưa từng gặp,
Giáo hội không thể bỏ lại đằng sau những gì đã đạt được thông qua quá trình hội
nhập văn hóa trong tư tưởng Hy Lạp-La Mã. Từ chối một di sản như vậy sẽ đi ngược
lại kế hoạch quan phòng của Thiên Chúa, Đấng dẫn dắt Giáo hội của Người trên
các con đường của thời gian và lịch sử,” Đức Gioan Phaolô II, Thông điệp Đức tin
và Lý trí, 1998, VI, số 72.
[143] Ibid., VI, số 71.
[144] Xem chủ đề “thần học lắng nghe” như một phương thuốc giải độc cho “hội chứng
Babel”, Đức Phanxicô, Diễn văn tại Naples nhân dịp hội nghị “Thần học
sau Veritatis Gaudium trong bối cảnh Địa Trung Hải”, ngày 21 tháng 6 năm
2019, tr. 4-5.
[145] Sự thanh lọc và biến đổi các nền văn hóa này là điều cho phép chúng ta
tránh được nguy cơ của chủ nghĩa tương đối, được nhấn mạnh bởi Bộ Giáo lý Đức
tin, Dominus Iesus, 2000, số 4.
[146] “Cuộc gặp gỡ của đức tin với các nền văn hóa khác nhau thực sự đã tạo ra
một thực tại mới”, Đức Gioan Phaolô II, Thông điệp Đức tin và Lý trí,
1998, VI, số 1. 70. Về việc duy trì bản sắc văn hóa, xem ibid., số.
71.
[147] Gửi Diognetus, V,1-4, trong B. Pouderon, J.-M. Salamito, V.
Zarini, Những tác phẩm Kitô giáo đầu tiên, tr. 813.
[148] “Sẽ xảy ra trong tương lai, núi của nhà Chúa sẽ được thiết lập trên đỉnh
các núi và sẽ thống trị các ngọn đồi. Mọi dân tộc sẽ tụ họp ở đó. Nhiều dân tộc
sẽ đến và nói, “Hãy đến, chúng ta hãy lên núi của Chúa, đến nhà của Thiên Chúa
của Gia-cóp. […] Từ Zion mà ra Luật pháp, và lời Chúa từ Jerusalem. […] Nước
này sẽ không còn vung kiếm đánh nước kia nữa, cũng không còn học chiến tranh nữa.”
(Is 2:2-4; x. Mk 4:1-4); “Nhà Ta sẽ được gọi là nhà cầu nguyện cho muôn dân”
(Is 56:7; x. Dcr 14:16).
[149] Thật đáng chú ý khi lưu ý cách Thánh Phaolô, lúc công bố Tin Mừng sau Lễ
Ngũ Tuần, cử hành sự hiệp nhất của gia đình nhân loại tại Areopagus: "Từ một
người, Người đã tạo ra mọi dân tộc để cư ngụ trên khắp mặt đất, xác định các
mùa trong lịch sử của họ và ranh giới nơi cư trú của họ" (Cv 17:26).
[150] Xem Đức Gioan Phaolô II, Thông điệp Đức tin và Lý trí (1998),
VII, số 15. 95-96.
[151] Xem Alexandre d’Alexandrie, Thư gửi Alexander xứ Byzantium, 5
(FNS 8.5; Urkunde 14; Dokumente, 17, trang 46-55)
[152] Xem CTI, Tính đồng nghị trong đời sống và sứ mệnh của Giáo hội,
2018, I, số 19.
[153] Cyprien, Epistula 14, 4 (CSEL III, 2, tr. 512). Diễn biến
này về Ignace thành Antioche và Cyprien thành Carthage bám sát tài liệu
CTI, Synodality, I, số 25, nên tham khảo để biết thêm chi tiết.
[154] CTI, Tính đồng nghị, I, số 28.
[155] Xem J. A. Brundage, Luật Giáo hội thời Trung cổ, London-New
York, Longman, 1995, tr. 5.
[156] Về nguyên tắc, một công đồng được “điều hành theo nguyên tắc đồng thuận
và hòa hợp (harmonia) được thể hiện qua việc đồng tế Thánh Thể, như được ngụ ý
trong lời tôn vinh cuối cùng của Giáo luật Tông đồ, số 34,” Ủy ban Đối thoại Thần
học Quốc tế giữa Giáo Hội Công Giáo và Giáo hội Chính thống, Tài liệu
Ravenna: Hậu quả về Giáo hội học và Giáo luật của Bản chất Bí tích của
Giáo hội, Hiệp thông Giáo hội, Tính công đồng và Quyền bính, 2007, số 1.
26; “Giáo hội [tự biểu lộ] mình là Công Giáo trong sự hiệp thông của Giáo hội địa
phương” (ibid., số 22).
[157] Xem Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Sacrosanctum Concilium,
I, số 10; CTI, Tính đồng nghị, II, số. 47.
[158] CTI, Tính đồng nghị, II, số 29.
[159] Rousselot cho rằng một số thủ tục tìm kiếm của Thánh Thomas tương ứng với
“ưu tiên và tính ưu tiên có đi có lại” của hai nguyên tắc không thể tách rời được
sắp xếp theo thứ tự liên quan đến nguyên tắc kia (P. Rousselot s.j., “Les Yeux
de la foi [năm Đức tin]”, RSR, 1910, tr. 448).
[160] Xem Augustine thành Hippo: “Crede ut intelligas [bạn hãy tin để hiểu]”, Sermo 43,
7 và 9 (CCSL 41, Pars XI,1, Sermones de Vetere Testamento [các
bài giảng về CU], trang 511 và 512); Anselm: “Credo ut intelligam [tôi tin để
tôi hiểu],” Proslogion, 1.100, trong Anselm thành Canterbury, Monologion (độc
thoại); Proslogion (diễn ngôn), lời giới thiệu, bản dịch và
ghi chú của M. Corbin,...; [Bản văn tiếng Latin do Dom F. Schmitt thiết lập]
Paris, Cerf, 1986, tr. 242-243.
[161] “Chẳng phải người ta mong muốn chính đáng khi giao cho chính Công đồng
[Vatican II] một mục tiêu mục vụ tương đương với việc đưa sứ điệp Kitô giáo vào
sự lưu thông của tư tưởng, diễn đạt, văn hóa, phong tục, khuynh hướng của nhân
loại đang sống và chuyển động ngày nay trên mặt đất sao? », Phaolô VI, Thông điệp Ecclesiam
suam, 1964, III, số 70.
[162] Xem Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Tín lý Dei Verbum,
II, số 7-8.
[163] Xem Sách Giáo lý của Giáo Hội Công Giáo, 1992, số. 156, liên
quan đến hiến chế tín lý Dei Filius của Công đồng Vatican I,
chương 3 (DS, 3008).
[164] "Hoc autem testimonium vel est hominis tantum: et istud non facit
virtutem fidei, quia homo et fallere et falli potest. Vel istud testimonium est
ex iudicio divino: et istud verissimum et Firmissimum est, quia est ab ipsa
veritate, quae nec fallere, nec falli potest. Et ideo dicit, ad Deum, ut
scilicet assentiat his quae Deus dicit [Nhưng lời chứng này hoặc chỉ mang tính
chất của con người: và điều đó không cấu thành nên đức tin, vì con người có thể
lừa dối và bị lừa dối. Hoặc lời chứng này đến từ sự phán xét của Chúa: và đây
là lời chứng chân thực và vững chắc nhất, vì nó đến từ chính sự thật, không thể
lừa dối và cũng không thể bị lừa dối. Và do đó, ông nói với Chúa, cụ thể là,
ông có thể chấp nhận những gì Chúa nói].” (Sancti Thomae de Aquino Super
Epistolam B. Pauli ad Hebraeos lectura [rep. vulgata], cap. 6, l. 1).
[165] Thuật ngữ thường được sử dụng là “tử hệ [filiation]”, nhưng ở đây là vấn
đề nhấn mạnh đến sự khởi đầu của tử hệ, chuyển động mà qua đó một người trở
thành con trai và con gái của Thiên Chúa.
[166] “Để khám phá ra ý định của những người viết tiểu sử thánh, trong số những
thứ khác, người ta cũng phải xem xét “thể loại văn học”. Vì chân lý được đề xuất
và diễn đạt theo những cách rất khác nhau trong các bản văn có tính lịch sử,
tiên tri, thi ca, hoặc thậm chí trong các thể loại diễn đạt khác. […] Tuy
nhiên, Thánh Kinh phải được đọc và giải thích dưới ánh sáng của cùng một Thần
Khí đã khiến nó được viết ra,” Công đồng chung Vatican II, Hiến chế tín
lý, Dei Verbum, III, số 1. 12.
[167] “Một nhiệm cục Mặc khải như vậy bao gồm các hành động và lời nói (gestis
verbisque) liên kết chặt chẽ với nhau, để các công trình do Thiên Chúa thực
hiện trong lịch sử cứu rỗi chứng thực và xác nhận cả giáo lý và ý nghĩa được chỉ
ra bởi các lời nói, trong khi các lời nói công bố các công trình và làm sáng tỏ
mầu nhiệm mà chúng chứa đựng,” Dei Verbum, I, số 10. 1.
[168] Benedict XVI, Verbum Domini, Tông huấn về Lời Chúa trong đời
sống và sứ mệnh của Giáo hội, 2010, số 1. 55.
[169] “Mầu nhiệm của Giáo hội, thậm chí còn sâu sắc hơn nếu có thể, “khó tin”
hơn Mầu nhiệm Chúa Kitô, vì mầu nhiệm sau vốn đã khó tin hơn Mầu nhiệm của
Thiên Chúa,” trong H. de Lubac, Công Giáo. Các khía cạnh xã
hội của Tín điều (1938), trong Toàn tập VII, biên tập. M.
Sales, s.j. – M.-B. Mesnet, 2003, trang. 48-49.
[170] Công đồng Vatican II, Sắc lệnh Unitatis redintegratio, II,
11.
[171] Xem bản văn tham khảo L'interpretazione dei dogmi (1990),
II, 3, § 3, trong Commissione Teologica Internazionale, Documenti 1969-2004, ấn
bản thứ hai riveduta e corretta, prefazione Card. W.J. Levada; dẫn nhập L.
Ladaria, SJ, Bologna, Edizioni Studio Domenicano, 2010, tr. 403; xem thêm Công
đồng chung Vatican I, Hiến chế Tín lý Dei Filius, IV (DH,
3016).
[172] Người ta có thể nghĩ đến ý tưởng “đàm đạo trong Chúa Thánh Thần”, cf. Đức
Phanxicô, “Diễn văn khai mạc Phiên họp XVI của Thượng Hội đồng Giám mục,” ngày
4 tháng 10 năm 2023: “Giáo hội, một sự hòa hợp duy nhất của nhiều tiếng nói, với
nhiều tiếng nói, được Chúa Thánh Thần mang đến: đây là cách chúng ta phải hiểu
về Giáo hội. »
[173] Xem CTI, Tính đồng nghị, I, các số 19-21.
[174] Xem CTI, “Cảm thức đức tin” trong đời sống Giáo hội, 2014,
III, số 67-86.
[175] Xem Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Tín lý Dei Verbum,
II, số 10.
[176] CTI, “Cảm thức đức tin” trong đời sống Giáo hội, 2014, III, số
77.
[177] Công đồng chung Vatican II, Sắc lệnh Ad Gentes, III, số 15.
[178] “Toàn bộ đức tin của tôi nằm trong dấu thánh giá tầm thường nhất của tôi,
và khi tôi đọc “Lạy Cha chúng con”, tôi đã bao gồm tất cả những gì mà kiến thức
về chúng chỉ được trao cho tôi trong Mặc khải vinh quang”: Y. Congar, La
Tradition et les traditions. Essai théologique [Truyền thống và các
truyền thống. Tiểu luận thần học], Paris, Fayard, ấn bản lần thứ 1, 1963, tập
2, trang 185.
[179] CTI, Thần học ngày nay: Quan điểm, Nguyên tắc và Tiêu chuẩn (2012),
số 33: “Chủ thể của đức tin là toàn thể dân Chúa, những người, trong quyền năng
của Thánh Thần, tuyên xưng Lời Chúa. Đây là lý do tại sao Công đồng tuyên bố rằng
toàn thể dân Chúa tham gia vào chức vụ tiên tri của Chúa Giêsu, và rằng, sau
khi nhận được sự xức dầu của Chúa Thánh Thần (1 Gioan 2:20, 27), họ “không thể
sai lầm trong đức tin.”
[180] Tertullien, Liber de praescriptionibus adversus haereticos [Sách
về các sắc lệnh chống lạc giáo], XX, 8-9, phần giới thiệu, bản văn phê bình và
ghi chú của R. F. Refoulé, o.p., bản dịch của P. de Labriolle, Paris, Cerf, SC
46, p. 113-114.
[181] Công đồng chung Vatican II, Hiến chế Tín lý Lumen Gentium,
II, số 12.
[182] Ibid., III, số 24 trong bản gốc, và số 25.
[183] “Khái niệm tuyên truyền chính trị-tôn giáo này đã được Giáo hội áp dụng
trong quá trình mở rộng của mình tại Đế quốc La Mã. Giáo hội không vui với quan
niệm thần học ngoại giáo trong đó quốc vương thần thánh trị vì, nhưng trong đó,
các vị thần dân tộc cai trị. Để đáp lại thần học ngoại giáo được điều chỉnh
theo Đế quốc La Mã này, các Ki-tô hữu sau đó khẳng định rằng các vị thần dân tộc
không thể trị vì, vì tính đa nguyên dân tộc đã bị bãi bỏ. […] Tuyên bố của
Ki-tô giáo về một Thiên Chúa ba ngôi vượt ra ngoài Do Thái giáo hay ngoại giáo,
vì mầu nhiệm Chúa Ba Ngôi tồn tại trong chính thần tính, không phải trong tạo vật
của nó. Điều tương tự cũng đúng với hòa bình, điều mà các Ki-tô hữu tìm kiếm,
không được bất cứ hoàng đế nào bảo đảm, mà chỉ có thể là một ơn phúc từ Đấng vượt
trên mọi lý trí,” trong E. Peterson, Der Monotheismus als politisches
Problem. Ein Beitrag zur Geschichte der politischen Theology im Imperium
Romanum [Độc thần giáo như một vấn đề chính trị. Một đóng góp cho lịch
sử thần học chính trị ở Đế quốc La Mã], Leipzig, 1935, tr. 104 s.
[184] CTI, “Cảm thức đức tin” trong đời sống Giáo hội, 2014: ở số
26, về Newman và tiêu chuẩn sensus fidei fidelium [cảm thức đức
tin của các tín hữu] chống lại sự bất đồng của các giám mục vào thế kỷ thứ 4; tại
số 34, về thiết kế được đổi mới vào thế kỷ 19 về tính chất chủ động chứ không
chỉ thụ động của sensus fidei fidelium; tại số 113 và số 118, về mối
quan hệ giữa cảm thức đức tin và dư luận đại chúng, trong và ngoài Giáo hội.
[185] Đức Phanxicô, Tông hiến Veritatis Gaudium, 2017, số 1. 3.
[186] Thư 90 “Gửi Natalia Dmitrievna Fonvizina, cuối tháng 1-tháng 2 năm 1854,
Omsk”, trong F. Dostoevsky, Thư từ. Phiên bản đầy đủ, được trình
bày và chú thích bởi J. Catteau. Được dịch từ tiếng Nga bởi Anne
Coldefy-Faucard. Tập 1, 1998, tr. 341.
[187] “[Người nghèo] có nhiều điều để dạy chúng ta. Ngoài việc tham gia
vào sensus fidei, qua những đau khổ của chính họ, họ biết đến Chúa
Kitô chịu đau khổ. Điều cần thiết là tất cả chúng ta để cho mình được họ truyền
giáo. Việc truyền giáo mới là lời mời gọi nhận ra sức mạnh cứu rỗi của sự hiện
hữu của họ, và đặt họ vào trung tâm hành trình của Giáo hội. Chúng ta được kêu
gọi khám phá Chúa Kitô nơi họ, để lên tiếng cho các mục đích của họ, nhưng cũng
là bạn của họ, lắng nghe họ, hiểu họ và chào đón sự khôn ngoan huyền nhiệm mà
Thiên Chúa muốn truyền đạt cho chúng ta thông qua họ,” Đức Phanxicô, Tông huấn Evangelii
Gaudium, 2013, III, n. 198.
[188] Xem Sách Giáo lý của Giáo Hội Công Giáo, 1992, số. 540: “Đức
Kitô đã chiến thắng Kẻ Cám Dỗ vì chúng ta.” Xem thêm số. 394, số 677.
[189] “Được lời Chúa và gương mẫu của Chúa Kitô chỉ dạy (Christi verbo et
exemplo edocti), các Tông đồ đã đi theo cùng một con đường. Vào buổi đầu của
Giáo hội, không phải bằng vũ lực hay bằng những kỹ năng không xứng đáng với Tin
mừng mà các môn đệ của Chúa Kitô đã tìm cách đưa mọi người đến tuyên xưng Chúa
Kitô là Chúa, nhưng trên hết là bằng quyền năng của Lời Chúa. Với lòng can đảm,
họ đã công bố với mọi người kế hoạch của Thiên Chúa Cứu Thế “Đấng muốn mọi người
được cứu rỗi và nhận biết chân lý” (1 Tm 2:4); nhưng đồng thời, đối với những
người yếu đuối, ngay cả những người sống trong sai lầm, thái độ của họ là thái
độ tôn trọng, do đó cho thấy “mỗi người chúng ta sẽ phải trả lời về chính mình
với Thiên Chúa” (1 Tm 2:4). ˮ (Rm 14:12), và, mặc dù vậy, vẫn phải tuân theo
lương tâm của chính mình. Giống như Chúa Kitô, các Tông đồ luôn nỗ lực làm chứng
cho chân lý của Thiên Chúa, mạnh dạn công bố lời Chúa một cách can đảm (Cv
4:31) trước dân chúng và những người lãnh đạo của họ,” Công đồng Chung Vatican
II, Tuyên bố về Tự do Tôn giáo Dignitatis Humanae, II, số 11.
[190] Đức Phanxicô, Thông điệp Dilexit nos, 2024, V, số 214.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét