Thánh Tôma Aquinô bàn về sự giận dữ trong thời kỳ bạo lực chính trị
Vũ Văn An 15/Sep/2025
Trên The Catholic Thing ngày 15 tháng 9 năm 2025, Daniel B.
Gallagher nhận định rằng: Bị bao vây bởi một nền văn hóa bạo lực chính trị ngày
càng gia tăng, tất cả chúng ta hẳn đều cảm thấy ít nhiều tức giận. Chúng ta sẽ
không còn là con người nếu không có những cảm xúc đó.
Ông viết tiếp: Thống đốc Utah Spencer Cox đáng được khen ngợi vì đã thừa nhận
điều này vào thứ Sáu: “Trong 48 giờ qua, tôi đã tức giận hơn bao giờ hết... và
khi cơn giận đẩy tôi đến bờ vực, thì chính những lời của Charlie (Kirk) đã kéo
tôi lại... Charlie đã nói, ‘Khi mọi người ngừng nói, đó là lúc bạn sẽ gặp bạo lực.’”
Vô tình, cố Kirk đã nhắc lại lời dạy của Thánh Thomas Aquinas, nói một cách trần
tục, rằng, “vấn đề không phải là bạn có cảm thấy tức giận hay không, mà là bạn
làm gì với nó”.
Đối với Thánh Thomas Aquinas, tức giận là “niềm đam mê của tâm hồn” hay “cảm
xúc” (passio animae) phức tạp nhất từ trước đến nay. Thánh Thomas dạy rằng
tức giận bao hàm cả nỗi buồn và hy vọng, rằng đối tượng của nó là sự pha trộn
giữa thiện và ác, và nó bao gồm cả những ham muốn nóng nảy và ham muốn dục vọng.
Chúng ta không thể đi sâu vào những chi tiết kỹ thuật đó ngay bây giờ, nhưng đủ
để nói rằng, đối với Aquinas, cơn giận có mối quan hệ đặc biệt quan trọng với
lý trí. Cơn giận hợp lý ở chỗ nó mong đợi hoặc “hy vọng” một hình phạt công bằng
cho một hành vi sai trái (spes puniendi).
Vấn đề là cơn giận hy vọng vào hình phạt này một cách không hoàn hảo, bởi vì, nếu
cứ để mặc nó, nó sẽ đi chệch hướng trong việc xác định loại hình phạt nên được
áp dụng. Cơn giận lắng nghe lý trí nói với nó rằng một tổn thương đã xảy ra,
nhưng cơn giận không “nghe lý trí một cách hoàn hảo” (non perfecte audit)
(Tổng luận Thần học, q. 158, a. 1) và do đó gây ra trở ngại cho việc sử
dụng lý trí một cách đúng đắn.
Việc sử dụng lý trí trong trường hợp cơn giận (ira), mặc dù không hoàn hảo,
cho phép Thomas phân biệt nó với cơn thịnh nộ đầy thù hận (odium). Thống
đốc Cox đã dựa vào sự phân biệt tương tự khi nói chuyện với giới trẻ sau vụ sát
hại ông Kirk: “Các bạn đang thừa hưởng một đất nước mà chính trị giống như cơn
thịnh nộ. Cảm giác như cơn thịnh nộ là lựa chọn duy nhất. Nhưng qua những lời
đó (tức là lời của ông Kirk), chúng ta được nhắc nhở rằng chúng ta có thể chọn
một con đường khác.”
Đối với Aquinas, việc chọn con đường khác đó có nghĩa là thừa nhận sự tức giận
là hợp lý, nhưng cũng thừa nhận rằng sự tức giận liên quan đến việc sử dụng lý
trí không hoàn hảo. Khi tức giận, chúng ta mong đợi một hình phạt công bằng,
nhưng chúng ta lại quá mức quyết định loại hình phạt mà chúng ta cho là công bằng.
Thánh Thomas Aquinas của
Adam Elsheimer, 1605 [Petworth House (National Trust), West Sussex, Anh]
Một điều độc đáo khác về sự tức giận là nó là một đam mê duy
nhất không có sự đối lập trực tiếp (xem ST I-II, câu 23, a.
3), theo nghĩa là nó không có nhiều hay ít một đam mê đối lập cụ thể, và theo
nghĩa là nó không có sự đối lập giữa thiện và ác. “Cơn giận,” Thánh Aquinas
nói, “được gây ra bởi một điều xấu xa khó lường đã tiềm ẩn bên trong nó.” Nói một
cách đơn giản, cơn giận, thoạt nhìn, được biện minh theo một cách mà các đam mê
khác không có.
Mặc dù bản thân cơn giận không có sự đối lập, Thánh Aquinas cho rằng những cảm
xúc trái ngược nhau như hy vọng (spes) và buồn bã (tristitia) về
cơ bản đều liên quan đến cơn giận.
Hy vọng liên quan đến việc một người tức giận hy vọng được minh oan, và buồn bã
liên quan đến việc người đó đau buồn vì một bất công phải chịu đựng. Chúng ta
có thể đối phó tốt hơn với cơn giận của mình khi nhận ra rằng nó là sự pha trộn
của hai đam mê này.
Thánh Aquinas cho rằng cơn giận chính xác là sự kết hợp giữa nỗi buồn vì bị đối
xử bất công và hy vọng trả thù. Nếu chúng ta không có hy vọng trả thù, chúng ta
chỉ cảm thấy buồn bã. Và nếu chúng ta loại bỏ nỗi buồn khỏi cơn giận, tất cả những
gì còn lại là niềm vui: tức là niềm vui khi chắc chắn rằng sự trả thù đã hoặc sẽ
đạt được.
Vì vậy, trước một điều xấu xa như vụ ám sát chính trị của ông Kirk, chúng ta có
thể hoặc cam chịu, trong trường hợp đó, nỗi đau mà chúng ta trải qua chỉ đơn giản
là nỗi buồn (tristitia), hoặc chúng ta có thể cố gắng vượt qua hoặc bào
chữa cho điều xấu xa. Nhưng nếu chúng ta hành động theo cơn giận dữ, thì, như
Aquinas đã dạy, hình phạt mà chúng ta mong đợi sẽ là bất công.
Tôi biết lập luận ở đây khá nặng nề, nhưng một lần nữa, điều rút ra là chúng ta
được biện minh khi cảm thấy tức giận chính là vì một số bất công đã phải chịu đựng
và bất công đó đòi hỏi sự biện minh.
Nếu "con đường khác" mà Thống đốc Cox ủng hộ có bất cứ điểm nào tương
đồng với những gì Aquinas dạy, thì nó phải đưa chúng ta đến cùng, có thể nói
như vậy. Nó phải mở rộng đến chính phương tiện mà chúng ta dùng để biện minh
cho điều xấu xa đã phải chịu đựng. Một con đường khác như vậy cũng củng cố lập
luận của Kirk rằng điều tốt nhất chúng ta có thể làm để tránh bạo lực là tiếp tục
đối thoại.
Cuối cùng, phân tích tỉ mỉ của Aquinas về cơn giận không phải là không có gợi ý
về cách khắc phục nó. Ngài đề cao các đức tính nhu mì, kiên nhẫn và hợp lý. Đây
cũng chính là những đức tính có thể giúp khôi phục bầu không khí tôn trọng lẫn
nhau, vốn là điều cần thiết cho một cuộc đối thoại dân sự, vốn có thể ngăn chặn
vụ ám sát Charlie Kirk và hàng loạt vụ ám sát chính trị - thành công và thất bại
- gây đau khổ cho đất nước chúng ta.
Đồng thời, nếu đọc kỹ Thánh Tôma Aquinô, chúng ta thấy rằng hiền lành và nhẫn nại
là những đức tính cốt lõi của Kitô giáo, bởi vì chúng chỉ được hoàn thiện trong
đức ái hoàn hảo.
Lời dạy của Chúa Kitô về việc phải hiền lành như Người (x. Mt 11:29) và lời dạy
của Sách Huấn Ca rằng không gì khiến chúng ta được mọi người chấp nhận hơn là sự
hiền lành (x. Hc 3:19) khiến người ta nghĩ rằng hiền lành và nhẫn nại là những
đức tính cao quý nhất. Nhưng Thánh Tôma Aquinô dạy rằng chúng chỉ khiến chúng
ta được Thiên Chúa và loài người chấp nhận “trong chừng mực chúng phù hợp với đức
ái, đức tính cao quý nhất, hướng đến cùng một mục đích, tức là giảm bớt những
điều xấu xa của người lân cận.” (ST II-II, q. 157, a. 4)
Dù khó khăn đến đâu, chúng ta, với tư cách là Kitô hữu, cũng khó có thể tìm ra
một phản ứng tốt hơn trước tình trạng bạo lực đang bao quanh chúng ta. Chúng
ta, với tư cách là công dân, cũng khó có thể tìm ra một động lực tốt hơn để chấp
nhận lời khuyên của Kirk là hãy tiếp tục nói.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét